ЫЗЫҒА ЫСТЫРЫП, УЛУҒ ЧИДІГЛЕРГЕ ЧИТКЕННЕР
31.08.2016
Хабарлар
Илбек Ада чаа пасталғанда, СССР-ның Ӧӧркі Чӧп президиумының 1941 чылдағы 28 августының указы хоостыра Поволжьедегі немецтерні кӱснең Уралзар паза Сибирьзер кӧзір сыхханнар. Кӧп кізінің чуртазы ол туста саңай алыс парған. Ирткен неделяда Ағбанда пу чобағлығ кӱнге чарыдылған мероприятиелер ирткен.
ТАРХЫН ӀЗӀНҶЕ
26 августта Хакасияның национальнай архивінде презентация ирткен. Мероприятиеде ол тусха чарыдылған пічіктерні кӧзідіге сығарғаннар. Презентацияда Хакасияның культура министрінің орынҷызы Наталья Григорьева араласхан.
- Пу улуғ паза чобағлығ кӱн Совет Союзының тархынында, - чооғын пастаан Наталья Семёновна. - Чоохтирға кирек, ол туста немецтерні ле нимес кӱснең кӧзіргеннер, ідӧк калмыктарны, поляктарны. 28 августта Хумартхылас кӱні прай Россияда ирткен. Пістің республикада ол кӱн репрессияа хаптырғаннарға чарыдылған мемориал алнында митинг ирткен. Чонны кӱснең кӧзіргені репрессия оңдайларының пірсі полча. Пу мероприятиені чобаға кіргеннерні хумартхылап иртірчебіс. Репрессияа хаптырған чон, ол санда немец чоны, пасха субъекттерзер кӧзіп, культурада паза пасха отрасльларның тилізінде улуғ іс артыс салған. Кӧп кізіні адирға чарир. Оларны прай республика пілче. Олар культурада, промышленностьта, пасха даа отрасльларда тоғынғаннар. Мындағ мероприятие оларны чахсы піліп аларға полысча.
Мероприятиеде ол тусха чарыдылған пічіктернең таныстырғаннар. Хайди таныхтааннар архив тоғынҷылары, Илбек Ада чаа пасталғаннаң Совет Союзында чуртаан немецтер кӧп хати репрессияа хаптырғаннар. 1941 чылда Поволжьедегі немецтернің автономнай республиказы чох иділген, республикада чуртаан немецтерні кӱснең ӧнетін орыннарзар ызыға ысханнар. 1941 чылның 8 сентябрьында Хакас облазының ВКП(б) комитедінің чарадии хоостыра немецтерні Хакасиязар ВКП(б)-ның областьтағы комитедінің, областьтағы толдырығ комитедінің паза НКВД-ның областьтағы управлениезінің тоғынҷылары ӧӧнінде колхозтарзар кӧзіргеннер. Оларны Асхыс паза Шира аймахтарында чуртатханнар. Ӧӧнінде немецтер аал хониинда тоғынғаннар.
Немецтернің піреезі устағҷы полған. Кӧзідімге, «Красный Борец» колхозтын, кнезі Карл Шмидт полған. Чаа тоозылчатханда, «Кӧскеннернің праволарынаңар» чарадығ сыххан. Аны хоостыра немецтер орыннарында чуртирға кирек полғаннар. Кӧзерге оларға ӧнетін комендатура ла чаратчаң.
1955 чылда Хакасияда 5 муңҷа немец чуртаан. 1955 чылның 12 декабрьында ӧнетін чуртатчаң орыннардаңар оңдайлар чох иділген. Соонаң ӧнетін комендатура чох пол парған. Че немецтерге чаа алнындағы туста чуртаан орыннарынзар кӧзерге чарадылбинчатхан. 1964 чылда 29 августта немецтер оларны ахтирға паза автономнай социалистическай республика тӧстирдеңер сурынғаннар. Олар сурыныс пічіктерін Москвазар ысханнар. Хазна, тізең, немецтерге орыннарда тоғыс пирердеңер чарадығ алған.
1980 - 1990 чылларда хазнада улуғ алызығлар пол сыхханнар. 1989 чылның 14 ноябрьында декларация сыххан. Аны хоостыра чонны репрессияа тартханы сайбаға санал сыххан. Андада немецтернің ӧткін кізілері ӱлгӱзер пічіктер пасханнар. Олар репрессияа хаптырған немецтерні ахтирға сурынғаннар. Немецтернің чыылығларында ол сурығ хоостыра улуғ тоғыс апарылған, 1989 чылның ноябрьында наука-практикалығ конференция ирткен. Конференция «Совет немецтері. Тархын паза амғы тус» адалған. Немецтернің ағырсымнығ сурии СМИ-ларда кӧп ӱзӱрілген. Газеталарда репрессияа хаптырған немецтердеңер кӧп статьялар сыхчаң.
Ол туста репрессияа хаптырғаннарның реабилитация сурығларын кӧдірҷең халых организациялар тӧстелген. Іди немецтернің «Возрождение» пірігізі тоғынып пастаан. Ол пірігіс немецтернің культуразын, кибірлерін паза тілін азахха турғызарға амға теере кӱстенче. Ідӧк реабилитация сурығларын пӧгерінде «Мемориал» халых пірігізі ӧткін араласхан. Пу халых пірігістерінің тархынынаң архив пічіктерінде танызып аларға чарир.
Совет Союзында чуртаан немецтер Илбек Ада чаа тузында пістің чиңізібісті чағын идеріне улуғ хозым иткеннер. Олар, аймах тоғыстарда тоғынып, улуғ чидіглерге читкеннер. Мероприятиеде Хакасияда улуғ чидіглерге читкен Иван Николаевич Беллендирнің, Андрей Иванович Вагнернің паза Карл Генрихович Шмидттің чуртас чолларынаңар чоох парған.
МЕМОРИАЛ КОМПЛЕКСӀНДЕ
28 августта Ағбанда репрессияа хаптырғаннарның мемориал комплексінің алнында Совет Союзында чуртаан немецтерні кӱснең кӧзіргенінің 75 чылына чарыдылған митинг ирткен. Митингті «Генрих Бацтың адынаң немец культуразының кіні» региондағы халых организациязының директоры Владимир Граф апарған. Митингке немецтер прай республикадаң килгеннер.
- Аарлығ арғыстар, аалҷылар, - чыылысхан чонзар айланған Владимир Граф. - Прайзыңарға килген ӱчӱн алғызым читірчем. Чииттер чыылысханы уғаа ӧріністіг. Тархынны учебниктердең не нимес, чуртастаң ӱгренерге кирек. 28 август - Россияда чуртапчатхан немецтернің чобағлығ кӱні.
Владимир Граф Россияда чуртапчатхан немецтернің тархынынаңар чоохтаан. Хайдағ улуғ чобағны оларға иртерге киліскен. Олар немецтер полчатханнаңар, ӱлгӱдегілер олар ыырҷаа полысча тіп сағыныбысханнар. Іди Россияда чуртапчатхан полған на немец ыырҷаа саналған. Совет Союзында 1 млн 200 муң немец Украинадаң, Поволжьедең паза Кавказтаң Урал кизіре ызылған.
Чаа соондағы тусха немецтернің саны 40 % хызырыл парған. 28 август СССР-да чуртапчатхан немец чонының чобағлығ кӱні пол парған. Ол туста немецтер ле нимес хыйалға кір парғаннар. Че немецтердең пасха прай чон пос чирлерінзер айланған. 1955 чылда ла немецтернің хатығлазы сала ниик полыбысхан. Алызығлар пасталғанда, немецтер пос чирінзер айланарына ізенгеннер. 1991 чылда президент репрессияа хаптырғаннарның реабилитациязынаңар указ сығарыбысхан. Россия паза Германия правительстволары Россиядағы немецтернің республиказын тӧстирдеңер чарадығ алыбысханнар. Че андада пір дее программа тоғынып пастабаан. Аның сылтаанда Россияда чуртаан немецтернің кӧбізі Германиязар кӧс парыбысхан. Владимир Графтың сағызынаң, Россияда немецтернің республиказы тӧстелбезе, пістің хазнада немец нациязы чіт парар.
Анаң чоох пирілген Хакасия пазының орынҷызы Владимир Крафтха.
- Изеннер, аарлығ чир-суғҷыларым, - чооғын пастаан Владимир Александрович. - Чыл сай пу мероприятиее чииттерні хығырчабыс. Нинҷе-де тус пазынаң олар пістің хазнанаң устирлар. Аның тархынын піліп, олар мындағ алҷаастар итпестер. Пістің хазнаның тархынында кӧп чахсы ниме полған. Олох туста чобағлығ киректер полғанох. 28 август - мындағ хорғыстығ кирекке урунған кізілернің чобағлығ, хумартхылас кӱні.
Владимир Александровичтің чооғынаң, пу чобағлығ кирек аның сӧбірезіне теелгенӧк. Аның паба-іҷезі 1937 чылда тӧрееннер. Іҷезі Сталинград облазынаң полған, пабазы - Саратов облазынаң. Олар тӧрт частығда паба-іҷелерінең хада Хызылчар крайынзар кӧскеннер. Олар, пыролары чох пыролаттырып, репрессияа хаптырғаннар.
Пасха хазнада чуртап, пос культуразын хайраллирға сидік. Че Владимир Александрович ізенче, Россияда немецтернің нациязы чітпес. Немецтернің кӧп кізілері чаа тузында тылда маңнаныстығ тоғынғаннар.
Амғы туста Хакасияда кӧп нациялар удур-тӧдір пілізіп чуртапчалар. Олар пурунғыларын ундутпинчалар. Улуғ частығларзар айланып, Владимир Крафт, олар мындағ сидік тусты иртібіскеннеңер, алғызын читірген. Прайзына часка алғаан. Чиит тӧлге пос тархынын пілерге чахығ пирген паза мындағ алҷаастар полбазына ізенче.
Чоохтар тоозылғанда, чыылысхан чон, репрессияа хаптырған немецтерні хумартхылап, пір минута сым турған, хумартхы тас алнынзар чахайахтар салылған.
Автор :
Антон ЧЕРТЫКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
26 | 27 | 28 | 29 | 1 | 2 | 3 |
4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 |
18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 |
25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде