ПРАЙ ЧОННАҢ ЧУРТАЗЫБЫСТЫ ЧАХСЫЛАНДЫРЧАБЫС
12.10.2016
Хабарлар
Хакасияның оортах турчатхан ааллары илееде, оларның пірсі - Палыхтығ суғ. Асхыстаң Палыхтығ суғ аалға 160 километрге чағын сых парча. Саңай асфальтнаң тӧзелген чол полза, ниикке чӧрҷең машиналығ пір час чарымға чит парарзың. Мында, тізең, 60 километр асфальт, аннаң андар сай урылған чол.
Палыхтығ суғ аал 1848 чылда тӧстелтір. Пу орыннарда алтын таап алғанда, пеер алтын анирға килген полбастар ба. Алында Асхыстаң Палыхтығ суға кӧні чол чох полған. Аңҷылар ла чӧрҷең полбастар ба. Минің Ондрай ағам чоохтаҷаң, Чазы холда приискте тоғынғанда (1930 чылларда), Уйбат станциядаң Палыхтығ суғзар таарлаға чӧрҷең. Соорларға ниме-ноо таарлабызып, Пӱӱр пилтірінҷе, Ӧлең сынны азып, Тирең суғҷа инҷең полтырлар. Тирең суғ Том суға оң саринаң кірче. Том суғзар кӧмес инзең, Палыхтығ суғ Томға сол саринаң кірче, ана анда алтын аныпчатханнарның аалы полтыр. Хости - Николаевка, Неожиданнай, Весёлай приисктер.
50 чылларда Тӧӧ пазында, тимір руданы таап, рудник азылғанда, Палыхтығ суғзар машина чолы азылар оңдай сых килген. Сах андох леспромхоз азылча, Тӧӧ пазынаң Палыхтығ суғзар чол салылча, Палыхтығ суғда чуртас улам хайнапча. Алтын аныпчалар, ағас узурчалар. Совет тузында андағ аалларны, прай нименең полызып, кӧдірҷеңнер.
Амғы туста Палыхтығ суғда чуртас, хайди тидірлер, кӧместең не сабылча. Леспромхозтың ағас складтары, пилорамалар турған орын чазы пол парған. Алтын аныҷаң приисктернің хас салған тағлары халған. Аал чӧбінің туразы даа иргі, кірлесті нааҷылап салтырлар. Істінде харасхы, хай пірее тыхтағ тоғыстары парча. Аал пазының кабинедін таап алдым, приемнайда ікі оол хайдағ-да нимелерні чыып парча, соонаң иссем, тасхархы чарытхы лампаларының фоторелелері полтыр.
Аал чӧбінің пазы Николай Николаевич Кискоровнаң чоохтасчабыс.
- Мин мында ӱр ниместең тоғынчам, - тіпче Николай Николаевич. - Пӱӱл майда табығларда мині аал пазына тапханнар. Орынға пис кізі полған. Мин пу чирлерні маңат пілчем, мында минің ууҷам паза тайым чуртааннар. Мин пеер удаа кил парҷаңмын. Аал пазын табарға идібіскеннерінде, мині пеер хығырғаннар. Минің тӧреен чирім - Таштагол, ӧкіс халғам, олған туразында ӧскем. 1985 - 1987 чылларда Минсуғда педучилищеде физкультура ӱгретчізіне ӱгренгем. Армия соонаң андарох айланғам. Амға теере анда чуртаам. Амды, хайди кӧрчезер, мында тоғынчам.
Ағбаннаң, Асхыснаң, Минсуғнаң тиңнестірзе, мында кирек саңай пасха. Хайдар даа айланзаң, ноо-да ниме идерге кирек. Прай ниме иргілен парған. Аал чӧбіне кірчеткен туралар прайзы, иргіленіп, иңзерілерге чит парғаннар, тыхтирға кирек. Кічіг аалларны тилідер программаҷа Шор аалда чолны, сай урып, тыхтир полғаннар. Олох программа хоостыра водокачканы тыхтабысханнар. Ідӧк 300 азыра метр суғ трубаларын алыстырыбысханнар.
Неожиданнай аалда суғ киреен пӧгерге кирек. Суғ ахчатхан труба тун партыр, хысхызын суғ, трубаҷа ахпин, азыра саап, тозаҷаң. Амды піс ол трубаны арығлабысхабыс. Ідӧк андағы суғ алҷаң орынға суғ чахсы килбинче, аны ідӧк арығлапчабыс. Том суғ кизіре тахталарны тыхтапчабыс - ӧӧн тахта паза чазағ чӧрҷең тахта. Ол тоғыстарны идерге идінҷектер полысчалар. Алтын аныпчатханнар, Карповтар, олар ағас кизіп, чарчалар, водокачканы тыхтирға чардылар ағылғаннар. Орамаларда чарытхы тартылар, 25 лампа турар.
Асхыстаң абыс кил парған, тигірибге орын кӧр салғабыс, аалда часовня пӱдірербіс. Наа Культура туразын пӱдірерге сағыс пар, орын таап салғабыс. Катановтағы культура туразының проектінең тузаланарбыс. Аны программаа кир салғабыс, Декабрьға теере наа пӱдірілчеткен (илееде чыллар тур парир) имнег туразын читіре пӱдірерге пӱдірігҷілер килерлер. Идінҷек Юрий Петрович Соколов саналығ чылчатханнарға трасса тимнепче, туристтерге тынанҷаң тура пӱдір салған. Туризм тилиріне прай ниме пар тиирге кирек: тимір чол, автомобильлер чолы. Тӧӧ пазынзар асфальт тӧзепчеткені уғаа чахсы. Чон піссер кил сығарҷых. Пістің мында кизек ле чол, аны иптебіссе, уғаа хандыра поларҷых. Тӧӧ пазынаң пістің аалға теере піс асфальттығ чол сурбинчабыс, сайлығ чол чарир, че ол чолны чахсы кӧрерҷіктер. Тимір руданы аныпчатхан карьердең пістің аалға читіре чолны иптебісселер, уғаа чахсы поларҷых. Ам даа пу чолҷа уғаа кӧп машина чӧрче, идінҷектер - Асхыссар, Ағбанзар. Ікі маршрут автобузы чӧрче. Чол сыбыра хайығда поларға кирек.
- Николаевка аал хыринда илееде техника турча, кемни ол?
- Ол алтын аныҷаң артельни, олар хай пірее федеральнай чирлерні 25 чылға арендаа алып алғаннар. Ана олар піске кӧместең полысчалар, хайда дизтопливо пирчелер, чоллар тыхтирында полысчалар. Чоннаң чуртазыбысты чахсыландырарға кӱстенчебіс. Ӱлгӱлер полысчалар, аалдағылар сыбыра, удур киліп, хабасчалар.
- Оң ползын Сірерге, Николай Николаевич.
Автор :
Михаил ИДИМЕШЕВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде