ЧОН ААРЛАЗЫ ПАЗА ХЫНЫЗЫ АЛТЫН-КӰМӰСТЕҢ ААРЛЫҒ
18.10.2016
Хабарлар
Чир ӱстӱнде хайдағ ла аарластығ аттар паза сыйыхтар чоғыл. Олар турыстығ, чонына паза тӧреен чиріне туза ағылған кізілерге пирілчелер. Ана андағ кізілернің пірсі полча саблығ ырҷыбыс Клара Ефимовна Сунчугашева.
«Хакасияның чон артизі» атты (1994 ч.), Н.ФКатановтың адынаң Хакас Республиканың хазна сыйиин (2013 ч.) Клара Ефимовна тиксі сыйыхтары аразында иң аарлыға санапча. Аннаң пасха ол мындағ сыйыхтарға турысхан: РСФСР культуразының саблығ тоғынҷызы (1974 ч.), Тува АССР-ның саблығ артизі (1980 ч), «Істеніс ветераны» (1988 ч.), «Хакасия Россиязар кіргеннең 300 чыл» медаль (2007 ч.), «Чахсы киректер ӱчӱн» орден (2007 ч.). Республиканың культура, халых чон чуртазы тилізіне улуғ хозым иткен паза тӱзімніг тоғызы ӱчӱн Хакасия правительствозының аарластығ пічіктеріне кӧп хати турысхан.
Клара Ефимовна чуртас тооза ырӌы, ӱгретчі полған, халых чон чуртазының тоғызын ӧткін апарған. Саблығ ырҷының пайрамнығ чазын таныхтап, аның чуртас чолының хай пірее чардығынаң паза пӱӱнгі сағыстарынаң таныстырчабыс.
ЧИТІ ХЫС ИДЕЕНДЕ
- Пӱӱл чайғызын, Сунчугашевтер роды тоғасханда, тӧреен чирімзер хайди даа пар килерге тимненібіскем, - чооғын пастаан Клара Ефимовна. - Читі хыс тағлар идеенде тӧреем нооза. Анда Харғалар аалы полған. Мының алнында андар чӧріп, алғайағымны халғыс салтырбын. Андағ кӱстіг, ызых чирлерде пос нимезін артызарға чарабас.
Андар 15-че чыл чӧрбеен полам. Читі хыс тағларынаң тоғас килгем. Кічіг туста ойнаан, чӧрген чирлерімні кӧр килгем. Піс анда тӧрт пулуңни турғызылған кӧзӧлер аразында, тура идіп, ойнаҷаңмыс. Сағыстарым мині чалахай олған тузымзар апарыбысханнар...
Клара Ефимовнаның ӧбекелері аңҷы чон полған. Ағазы хам полған, кізілерні, ыстан саап, имнеҷең. Іҷезі Татьяна Лаврентьевна пірсінде хастынаң позын «имнебізерге» сурынтыр. Анзы нандыртыр: «О-о, палам, мин сині имнирге сыдабаспын, сині ікі тағ тутча - Читі хыс паза Хойбал тағлары...»
Клара Ефимовнаның пабазы Ефим Павлович Сунчугашев Илбек Ада чааға 1942 чылда парыбысхан. Ол туста кічиҷек Клараа чарым часча полған.
- Пістің ибде ӧңніг улуғ обырас полған, - сағысха кирче К.Е.Сунчугашева. - Анда Христосты кірӧстең тӱзірчеткені, чон пазырчатханы, ылғасчатханы хоосталых полған. Пабам чаадаң хазых айланзын тіп, іҷем мині Худайға пазыртчаң. Пабаң айланза, тадылығ морковька, свекла чиирзің тіҷең. Піс аннаң пасха тадылығ ниме пілбеҷеңміс нооза. Ол туста стол алтынҷа чӧрчеткенімні пілчем, пірее ікі-ӱс частығ полған поларбын, неке. Тайым гречихадаң лепешкалар итчең полған. Мының алнында тимір пестер полҷаң. Мин, лепешканы алып аларға полып, холымны стол ӱстӱнзер сунҷаңмын. Ізіг лепешкаларға холымны ӧртеп салбазын тіп, стол хырынаң оортах арах турғыс салҷаңнар.
Пабам чаадаң хазых айланған. Ол Берлинге читкен. Чааҷыны удурлап, ибде стол салылған, чон чыылызып, кӱлет парған. Ол арада сундухтағы сахарны, оғырлап, чіп одырғам (хатхырча. - Авт.).
УЛУҒ ЧОЛЗАР ХААЛАҒ ИДЕРІ - ЫРАХ КӦРІСТІГЛЕРДЕҢ
Кізі полары кічігдең тіпчелер, аннаңар улуғларға, олған улуғ ӧзіп алза, кем поларға сағынчатханын пілерге хаҷан даа чапсых.
- Мин кічігдӧк балетке хынҷаңмын. Азахтарымны сӧӧ тартып, оларох чіли пас чӧрерге сіреніп, салааларымны сала сыы пас салбаам (хатхырча. - Авт.). Олар ӧнетін тимнелген маймахтар кисчеңнер нооза. Искусстваа тартылғаным пар полған полар, - чоохтапча ырҷы.
Клара Сунчугашева Асхыстағы ортымах школа-интернатта ӱгренген. Піс хазна палалары полғабыс тіпче ырҷы, ол тустарны сағысха киріп. Артист паза ырҷы чуртазына аны пастағызын Владимир Павлович Кискидосов чоллаан тиирге чарир. Владимир Павлович Асхыстағы школа-интернатта ӱбӱрҷең оркестрнең устаан. Семён Константинович Добров кӧге чайалған хакас палаларны аалларҷа тілеп чӧрчеткенде, Владимир Павлович Клара Сунчугашеваны ырҷы узына ӱгредерге алып аларға чӧптеен.
Владимир Павлович, Хойбалзар киліп, теен: «Клара, ноға мында пастыр чӧрчезің? Сині Семён Константинович Добров тілеп чӧрген. Ағбанзар пар, анда сині сағыпчалар». Ағбанзар килгенде, кӧг устары Александр Кенельнең Людмила Балтыжакова чиит хысты, пароходха одыртып, Хызылчарзар ысчалар. Андада Хызылчарзар Ким суғҷа пароходнаң, иніп, читчеңнер.
Соонаң ол туста Хызылчардағы искусство училищезінде ӱгренгеннер Хакасияның пастағы профессиональней музыканттары полыбысханнар. Владимир Чаптыков, Хызылчарда ікі чыл ӱгреніп, Новосибирсктегі консерваториязар ӱгредиин узарадарға парыбысхан полған. Композитор Нина Катаева андох ӱгренген. Музыкаа чайалған хакас паза даа пасха чииттерні анда ӱгреткеннер.
- Андада пастағызын на музыка инструменттерін кӧргем, - тіпче К.Е.Сунчугашева. - Мин кічігде драма артисттері ле пар тіп сағынғам. Ойыннарнаң Асхыссар, пірееде Хойбалзар килҷеңнер.
ӰГРЕДІГ ТУЗЫ - СИДІК, ЧЕ ХЫНЫҒ ТУС
Хызылчарда кӧге чайалған чиит улус общежитиеде чуртаан. Анда орыстар, хакастар, эвенктер, тувалар, буряттар паза даа пасха нация чииттері ӱгренгеннер. Столовайда азыранарға талоннар пирҷеңнер. Евдокия Толмачева, Тамара Бахтараева, Нина Катаева... илееде кізі Хакасиядаң полған. Кӧп нимес стипендия ахчазы пирілген.
Хыстар ол ахчаа киноға пар килҷеңнер. Ахчаны ас-тамахха алай киноға хорадарға сурығ турыбысса, кино искусствозы хурсахтаң ас парыбысчаң. Иирде общежитиезер айланзалар, астапчалар, че ыр-сарыннаң сидіксіністер дее пілдіртпин ирт парыбысчаң.
Клара Ефимовна Хызылчардағы искусство училищезінде пис чыл ӱгренген. Пір чыл тимнегліг курс полған. Вокал искусствозына ӱгренчеткен хакас хыс пирілчеткен пілістерні позына алынған. Ырҷы киреене ӱгренчеткеннерге сидік чухчаң. Ӱгретчілернің тиксі чахығларын толдырбазаң, киректер киліспес. Иртен 10.00 частаң сарнап пастаҷаңнар. Ӱннері «усхун» парза, азыранып алған соонаң кӱс алынза, чізе. Клара 9.00 частаң сарнап пастаҷаң. Сарнирын аннаң пастаҷаңнар. «Че, Клара, сарнап паста», - тіҷеңнер ағаа. Аның ӱні иртӧк «усхун» парҷаң.
Соохха алдыртарға чарабас полған, ӱн харыл парар нооза. Аннаңар соох суғ даа ізерге чарабас. Тамаа ағырығ студентке урокка парарға киліспес, хатығ режим полған: тузында узирға чадарға, андағ-мындағ нимелер чібеске, хузух хазарға чарабас паза даа пасха нимелерге хайығ саларға киректелген. «Че кӧнік парчазың», - тидір Клара Ефимовна. Студент тузында кӧп хынығ киректер полған.
- Пістің «хара адайах» солалығ ипчі полған, - сағысха кирче Клара Ефимовна. - Ол прай студенттерні, ӱгретчілерні таныҷаң. Сола ады Бемоль полған. Піснең хада концерттерге чӧрҷең. Музыка училищезі Суриковтың орамазында орныххан. Уғаа сіліг, балконнығ тура. Ооллар, кір полбин, орамаҷа аар-пеер пастыр чӧрлер. «Хайди сірерзер кіріп аларға?» - сурчалар. «Балконҷа ла», - хыстар нандырчалар. Бемоль оолларны училищезер хайдаң иртірер зе!
Студенттер городогы ырах таа полза, теелбектенерге андар чӧрҷеңнер. Пірсінде хыстар сіліг хырғыс оолны кӧр салтырлар. «Клара, параң аннаң танызарға», - суулабинаң чиде тӱскеннер. Хакас хыс кӧрзе, ол оол чир-суғҷызы, хонҷых аалдаң полтыр.
- A-а, пілчем мин аны! - суули тӱскен ол. - Ол хакас оол нооза, аның ипчізі, палалары пар... Анаң чир-суғҷызына хырыстырып алтыр: «Синің минде ноо киреең, мин танцаа килгем нооза!»
Студенттер, баян алып, Ким суғдағы портсар чӧрҷеңнер. Чар хазында теелбектенҷеңнер.
- Ӧӧрем Надя Симонова полған, ол баяннаң ойнаҷаң, - чоохтапча ырҷы. - Иртен турып алза, кӧзенек азып, тіҷең: «Пӱӱн соох нимес, сарнирзың, Клараҷах». Ирінең чарылысчатханда, Хакасиязар килтір, чуртапчатхан адрезімні пілбин дее, Сунчугашева Клара тіп таап алған мині. Мин аны тоғысха кир салғам. Соонаң апсаа, килiп, апарыбысхан. Амға теере аны таппинчам... (Харах чазын чызынча. - Авт.)
ПОС ТІЛІНЕ ХЫНЫС
- Хызылчарда ӱгренчеткенімде, пос тіліне хайди тың сағынҷаңмын, - чоохтапча ырҷы. - Хойбалымзар парып, тосханҷа чоохтазып аларҷыхпын тіп сағынҷаңмын...
Кічігде орыс тілін пілбеҷеңміс. Амды, аалзар парзаң, кічіг палалар пос тілін пілбинчелер. Хайдағ ачырғастығ... Xойбалда орыстар даа чоғыл нооза. Пӱӱнгі кӱннің ағырсымнығ сурии ол. Тілібіс ундудылар тіп хаҷан даа сағынмаам. Ол пістің ас-тамаабыс, прай нимебіс нооза...
ИСКУССТВО
«Искусствода посха нимес, аны поста хынарға кирек» хыйға чоох пар. Анзына Клара Ефимовнаның мындағ кӧріс: «Посха искусствода хынғаны анзы махтанғаны, посха ӧкерсінгені полча. Син хандыразың, пасхазына посты сыйлапчазың, я... Искусство поста - кізі хаҷан даа тілегде полғанын, ӱгренгенін, ӧзізін таныхтапча. Андағ пӧзік нимее турыстығ поларға кирек. Чазыт паза кізі істінде тирең тоғыс парчатханы тиирге кирек. Пу тоғысты, тізең, сыбыра апарарға кирек.
- Музыка колледжінде хакас, алтай палаларын ӱгредіп, оларға тіҷеңмін: «Мин сірерні ӱгретчем, сірер, тізең, чооғымны испинчезер. Мин, пит, сірердең ідӧк ӱгренчем». Ноға андағ? Мағаа наа ниме пілерге хаҷан даа чапсых. Амға теере чуртастаң ӱгренчем. Піди сағынза, хайдар теере ӱгренерге? Че чуртас - ол музыка ла нимес нооза. Чуртас та сыбыра нааҷылас, алызығлар поларға кирек, ол чох чуртас тилібес, орнында турыбызар.
ЫРҶЫ ПАЗА АРТИСТ ІҶЕ
- Палаларға іҷе чіли кічігде читкіҷе хайығ сал полбааным ачырғастығ. Тус асхынах полған. Мин иреннердең халбин тоғынҷаңмын, чорыхтарға удаа чӧрҷеңмін, палаларым іҷемнең хада халҷаңнар.
Пірсінде пір ай чарымға чӧрібіскем, Бельгияда, ФРГ-да полғабыс. Килзем, ізік азып, иркін алтаанымда, оолғыҷаам чӱгӱр килген. Кӧрзем, Илюшамның сырайы топ-тоғылах пол партыр, наахтары яблоколар осхас. «Йо-о, паламны хайди иткезің, іҷең?» - сурғам. «Сағаа сағынчатханда, азыраплачам, - нандырған ол. - Иртен олған садынзар апарар алнында азырап алчам. Садик те тӧрт хати азыранча. Анаң, ибзер килчетсебіс, чолда ағаа пирог алай беляш ал пирчем. Иирде узир алнында пазох азырапчам... Тың сағынмазын тіп азыраплачам».
Пірсінде, Бельгиядаң айланып, поездтіг килгеннер. Ууҷа пархаларынаң хада, хызын удурлап, Ағбанның тимір чол вокзалында тур салтырлар. Ууҷаның холында порчолар полған. Хызы кӧрзе ле, тіріг нимес чахайахтар. Клара Ефимовна, чӱгӱр парып, порчоларны алып, табырах сумказынзар суғыбыстыр. Ибзер килгенде, іҷезі тіптір: «Хайдаң анзын пілербін мин, халған ахчама алғам оларны...»
ПАСХАЗЫНА КӦЗІДІМ
- Пу кӱннерде Олег Погудиннің концертіне чӧргем, - чоохтапча Клара Ефимовна. - Кӧрзем, музыка училищезінің студенттері дее чоғыл. Таныстарнаң, изеннезіп, чоохтасхам. Концерт тузында Погудинге матап айа сапхабыс. Алнымда ікі орыс ипчі одырған. Олар, минзер айланып, тееннер: «Мы Вам также хлопали...»
Пірсінде ырҷының іҷезінзер пip ирен айлантыр:
- Клара миннең пір дее изеннеспинче...
- Ол Сірерні таныпча ба? - удур сурған ууҷа.
- Чо-ох.
- Андағда нимее хомзынчазың? - тіптір іҷезі.
Саблығ ырҷы Ағбанның орамаларынҷа пастыр парчатса, таныс нимес кізілер удаа изеннесчелер. Пірсінде, тасхар пастыр париғанда, ікі оол удур килчеткен. Пірсі, чӱгӱр киліп, порчолар читіртір. «Адың кем» сурғанҷа, тігі оол чӱгӱр парыбыстыр. Ибде порчоларны турғыс салча. Чӱрекке дее истіг. Олаңай чон аарлазы паза хынызы алтын-кӱмӱстең аарлығ нооза.
САҒЫНҒАН САҒЫСТАР
Клара Ефимовна - уғаа кӱстенҷік кізі. Аннаңар даа аның сағынған сағыстары толған... Ікінҷі хонығы кинооператор Василий Ильич Кирбижековнаң часкалығ, хынызып чуртааннар. Ол хыйға, ӱгредігліг кізі полған.
- Чуртазым толдыра полбаан, че идер нимелерні ит салғам, - санапча ол. -Чуртаста прай нимені идерге маңнанған ползам, андада толдыра чуртаснаң чуртаам тиирҷікпін. Позымның даа, чайаачы даа чуртаста кӧп ниме читіре ит полбаам. Хай пірее туста прай нименi идерге маңнанчатханымда, андада толдыра чуртаснаң чуртаам тиирге чарир.
Клара Ефимовна «Чанар хус» операда Кӱмӱс Арығны толдырған, музыка колледжінде хакас пӧлиин асхан, «Хакас кӧглерінің фольклоры» чыынды сығарыбысхан. Хакасияны саблап, аймах хазналарда полған, Хуртуйах тасты, музейдең сығарып, Асхыс аймаанзар апарарында ӧткін араласхан паза даа пасха кӧп ниме анын, сағыс-кӧрізі хоостыра паза тыс пілбес холларынаң иділген...
СӦС COO: Клара Ефимовнаны прай чӱреебіснең, «Хабар» газета редакциязының тоғынҷылары, пайрамнығ чазынаң алғыстапчабыс. Саяногорсктағы «Айланыс» хакас пірігізінің араласчылары Сірерні алғыстапчалар. Пасханыңар пағыр ползын, тепкеніңер тимір ползын...
Автор :
Елена Сагатаева
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы