ХАКАС ООЛНЫҢ АЙДАС МИКЕЛЕРІ
08.11.2016
Хабарлар
Хакас Республиканың энциклопедиязында Виталий Фёдорович Токчинаковтың тӧреен чылы ла кӧзіділ партыр - 1951 чыл. Тӧреен чирі Таштып аймааның Чоғархы Сии аалы тіп таныхталча. Пасха пічіктерде Аңчул аал адалыбохча.
Хызылчардағы Д.Г.Миндиашвилинің адынаң Кӱрес академиязындағы Аарлас чардызында «Олаңай кӱресче саблығ спорт узы Виталий Фёдорович Токчинаков Хакас автоном облазының Таштып аймаандағы Иничул аалда тӧреен» пазылых. Андох чир-суғҷыбыс 5 мартта 1951 чылда тӧреені кӧзіділтір. Аннаңар, орай даа полза, аның кибістегі чалтырама чиңістерінеңер пас пирерге чараттым.
ХАКАС КӰРЕЗІ
Таштып чирінең Хызылчарзар килгенде, Виталий Токчинаков тренер Владимир Зайцевтің холына кіртір. Хакас оолны городтағы 25 № профтехучилищезер кир салғаннар. Іди чир-суғӌыбыс кӱрес секциязына чӧр сыххан. Тренері ӱгренҷілерінең хада марығларға чӧрҷең, харбасчаң, чиңістер тутчаң.
- Дмитрий Георгиевич, минің ӱгренҷімні кӧр кӧрерҷіксер. Хайдағ-да пасхаӌыл оол. Хакасиядаң килген. Пасхазын кибісте ӱр іліндірбинче, пір дее сағыбаан микелернең тузаланча, - позының тренеріне чоохтапча Владимир Зайцев.
- Хакас чонның кӱрес микелері полар. Сағам ағаа харығ полба, тузаланзын ол микелернең. Соонаң чоохтазарбыс. Сала орнығып пастабысса, аны позымзар алып аларбын, - чарадыбысты тренер Миндиашвили.
Пастағы тренері ол хаӌан даа пастағызы полча. Владимир Зайцев, спорт узы, марығларға чӧрзе, сизінҷең - Виталий Токчинаков кибісте чапчаң хайынча, тоғазығ тоозылғанӌа майыхпинча. Аны микелернің аймағына ӱгрет салза, иң ниик кӧдірімде прайзына сыдан сал турарға айабас. Пір ле ниме хомзыныстығ - «Трудовые резервы» спорт пірігізінде ӱр тудылбас, Дмитрий Георгиевич Миндиашвили мындағ чахсы кӱресчіні позының холына алып алар. Хакасиядаң килген Иван Ярыгин хайди табырах сабланып пастабысты, чиңіс соонаң чиңіс тутча.
Виталий Токчинаковтың пастағы улуғ чидии 1971 чылда полған. Андада ол, РСФСР чоннарының чайғыдағы Спартакиадазында аралазып, ізестіг кӱрес кӧзіткенін тренерлер сах андох таныхтааннар. Олох арада уғаа пазымнығ хылыхтығ оол полтыр тіп махтааннар. Утып алча, кибіс хыринда одыр салча, пасхазы хайди харбасчатханын, хайдағ микелернең махалығ тузаланчатханын кӧрче. Пу тоғазығда хайзы чиңіс тудар, ағаа аннаң кӱрезерге килізерін ол оңарча, азынада тимненче. Іди хакас оол иң ниик 48 кг кӧдірімде ізестіг чиңіс тутхан, кӱресчілернің кибірі хоостыра алтын медальын «тайнап» кӧрерге харасхан.
ӦРІНІСТІГ 1973 ЧЫЛ
Чир-суғӌыбысха 22 час тол парды. Кибісте харбасчатса, ол толдыр полбас мике чоғылға тӧӧй. Китеніп, кӧксі азыра сіліг учухтырар полза, саңай сас ойда тастапча. Ідӧк иңні азыра силерге хынча. Партерде хабыза халза, «ыырӌылары» сах андох сизінчелер - позытпастың холына кіртірлер. Хайди тіӌең полдылар пістің изебі чох хайҷы-нымахчыларыбыс: хапхан холы хысхыс осхас, тутхан холы тимір осхас. Нинҷе дее сіренчет, суура толғал полбассың.
Іди махалығ харбазып, Виталий Токчинаков 1973 чылда пастап РСФСР чемпионы полыбысхан. Алтын медальға турысхан кӱресчее Совет Союзының мариинда аралазарға чол азых. Анда даа ол позынаң тиңни харбазар кӱресчі таппиндыр. Пірдең, иң ниик 48 кг кӧдірімде ол чылларда кізі кӧп чыыл парӌаң. СССР чемпионадында харындас республикалар хайди даа алынӌа командаларнаң харбасчаңнар. Анзын санға алза, полған на кӧдірімде 15 - 20 кӱресчі полӌаң. 57 кг паза 62 кг кӧдірімнерде хайдағ даа марығ тузында иң кӧп кізі чыылысханы таныхталӌаң.
Иң ниик кӧдірімде пірдеезіне утырбас кӱресчі оол табыл парғаннаңар, СССР чемпионадында прайзын оой ла чатырғлап салған Токчинаковтаңар сағба табырах тарап парыбысхан. Ол даа сылтағнаң полбас па, олаңай кӱреске хынчатхан улус чир-суғҷыбыс СССР Кубогы ӱчӱн марығда хайди харбазыбызарын чидікпин сағыпчатхан. Совет Союзының Кубогын утып аларға оой нимес. Анзын спортнаң айғасчатхан кізілер чахсы пілчелер.
Че мында даа хакас оолны, кибістең кӧдіріп, сас ойда тастир алып табылбады. 48 кг кӧдірімде чыылысхан кӱресчілернің аразында позының тимненізінең, микелерні айдас толдырчатханынаң ол прайзынаң пір пасха пӧзік турчатханын тренерлер дее таныхтааннар. Аның иңнін сапхлап, Дмитрий Георгиевич Миндиашвили «Ай, ир!.. Ир тӧрізе, Токчинаков осхас тӧрирге кирек!» тіп махтаан полбас па.
ПАСХА ХАН ЧИРІНДЕ
Теестегі марығларға тимненерге кирек. Оларның иң ӧӧні - Испанияда полар Европа чемпионады. Хакас кӱресчілер санынаң Виталий Токчинаков андағ аарластығ ӱлӱске пастағызын турысты. Хайди харбазыбызар ни пасха хан чирінде? Амды ол тилекейдегі иң кӱстіг хазна ӱчӱн турысча нооза. Алтын медаль холға кирбезе, уйадыстығ полар. Чох, чох, андағ сағыстарны хыйа сӱрерге кирек.
Мадрид. Ізіг ханнығ, табырах чоохтығ испан чоны. Чуртағӌылары хайди чапсых тонанғлап салғаннар, кӧрерге дее хынығ. Итсе, Виталий Токчинаков хырығ озаринда пастағызын на нимес. Ағаа ГДР-да ирткен чоннар аразындағы турнирде аралазарға киліскен. Прайзын утхан, че магазинде кӧңніне кірген улуғ нимес сыйығасты садызып аларға ахчазы читпин парғанына тың хомзынған. Улуғ арғыстарының чӧбі хоостыра, холында тудын чӧрчеткен «Альпинист» транзисторны садыбызарға сіренген, че киліспеен.
Европа чемпионадында аралазып, Совет Союзына турыстығ харбасхан, иң ниик кӧдірімде прайзын хыра утхан. Пастағы орын ӱчӱн чир-суғӌыбыс Турциядаң килген кӱресчінең тоғасхан. Азах мееттегі харбазығ прайзының кӧңніне кірген полар. Тӱрк тілліг ооллар, аймах микелернең тузаланып, кибісте ағахтаныс чӧрчеткеннер. Че пістің оол артых тимненізін кӧзіткен, алтын медальны холға кирген.
Андағ оңдайнаң Виталий Токчинаков хакас кӱресчілері санынаң пастағызын Европа чемпионы полыбысхан паза чоннар аразындағы класстығ спорт узының нормативін толдырыбысхан.
КИНЕНГЕ КІРГЕНІ
1975 чылда Совет Союзының чемпионады Уфада ирткен. Аның алнында Виталий Токчинаков Кореяда, Кубада, США-да харбазарға маңнанған, сыбыра маңат тимненіс кӧзіткен. Амды ағаа СССР чемпионадында чиңіс тударға кирек. Чағдапчатхан 1976 чыл - Олимп ойыннарының чылы. Кем пілер, чиңіс соонаң чиңіс тутчатхан хакас оолға хайығ айландырып пастирлар.
Іди чир-суғҷыбыс Уфа городтағы кибісте чахсы тимненіс кӧзітчеткен, азах меетсер ізестіг хаалапчатхан. Мына ол марығның пір тӧрттіг чардығына чидіп алды. Мында ла чиңіс тутса, чарым финалға сых чӧрібісче. Алтын медальның сағылызы мына, харахтары алнында пілдірчеткенге тӧӧй. Амох, хынчатхан микезін тузаланып, сас ойда тастир полза, хайдағ сіліг чиңіс тудар...
Кӧксі азыра силчедіп, пазынаң кибіске теңенін пілче, аннаң андархызы чыплама харасхы. Имӌілер холында оңарыл килген - оорха сӧӧгін сындыр салтыр... прай чуртасха кинек халғаны хакас оолның миизін саңай сайбап, тохтағ чох кӱзӱрепчеткен.
Ағаа 24 час полған, хаӌан ол улуғ спорттаң, пірдеезіне утырбин, саңай парыбысхан. Амды ол Хызылчар крайының Каратуз аймаанда чуртапча. Инсульт соонаң чадығда. Ипчізі кӧрче.
Че тӧреен-ӧскен чирінде саблығ спорт узын ундутпинчалар. Улуғ Сии аалда саарбах кӱресчілер аразында саблығ спорт узы Виталий Токчинаковтың сыйии ӱчӱн марығ чыл сай иртірілче. Анда аралазарға, устарын сынирға Хакасияның прай даа аймахтарының командалары чыылысчалар, Таштып чирін махтаға сығарған кӱресчее турыстығ поларға харасчалар.
- Лондонда ирткен Олимп ойыннарында хола медаль утхан Любовь Волосова, чоннар аразындағы класстығ спорт узы Наталья Малышева паза даа пасхазы марығның аарлығ аалӌылары полчалар, - чоохтапча Улуғ Сии аал чӧбінің пазы Иннокентий Куюков, марығны иртірчеткен устағҷы.
Автор :
Анатолий СУЛТРЕКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы