ХАКАС ЧОННЫҢ ИЛҶІЗІ
28.12.2016
Хабарлар
Роман Афанасьевич Кызласов 1896 чылда 31 декабрьда Кызлас аалда тӧреен, андада ол Енисей губерниязының Минсуғ округындағы Асхыс управазына кірҷең. Роман Афанасьевич чох-чоос кресен Попан Кызласовтың тӧртінӌі палазы полған. 1901 чылда тиф эпидемиязы тузында палалар ӧкіс халғаннар. Хакастар кибірі хоостыра Романны, Анастасияны паза Иосиф, Афанасий харындастарны тайылары Николай Сидорович Тодиков позынзар алып алған. Олғаннар Уйбат чиріндегі Тодиков аалзар кӧскеннер.
Роман Кызласовха кічігдең ӧкіс паланың аар ӱлӱзін кӧрерге киліскен. Сигіс частығдаң ол пайларның малларын хадарып тоғынған. 14 частығдаң орыс букваларын пазарға ӱгрен сыххан, ідӧк книгалар хығырарға кӱстенӌең. Орыс тілін пілбинчеткенде, ол хығырған нимедеңер піл полбинчатхан. Аннаңар, орыс тілін ӱгреніп алар ӱчӱн, орыс кресен паза тоғысчылар аразында істенерге харасчаң. Іди ол 1913-1914 чылларда Хуруғ Тесь (ам ол Боград адалча) орыс аалында тоғынған, анаң 1915 чылда Нин суғның пазындағы Тимір рудникте шахтер полып істенген.
1916 чылда чиит оол Минсуғ городсар парча. Мында ол орындағы садығӌыларға тоғынча. Орыс тілін паза пічиин ӱгреніп, Роман Афанасьевич книгалар кӧп хығырча, февраль паза октябрь революциялары тузында митингтерге паза чыылығларға чӧрче.
1917 чылның октябрьының халғанӌызынзар, Минсуғ уездінде Совет ӱлгӱзі турыбысханда, Роман Афанасьевич большевиктер сарин алча. Минсуғ чӧбінде ол туста хакастар пар полғаннар, ол андар кірібісче. Минсуғ чӧбіне кӧмес тее орыс тілін пілчеткен хакастар кирек полғаннар. Мындағ тоғынӌылар полызиинаң ырах хакас аалларында, наа чуртастаңар чоохтап, тоғыс апарарға паза чиит хакас интеллигенциязының пастағы кадрларын тӧстирге чарир полған.
1919 - 1923 чылларда Роман Афанасьевич Минсуғда паза Хызылчарда иртірілчеткен аймах курстарға чӧрче. Минсуғ уездінің Политпросведінің инструкторы полып, хакас аалларының халых чуртазында ӧткін араласча. Ол клубтар, библиотекалар, улуғларға школалар тӧстепче, ідӧк спектакльлар турғысча, хайзында позы ойнапча, Тиксі Хакасияӌа чӧріп, ол чахсы оратор чіли сабланча. Ӧткін кізі нэптеңер, аалларда апарылчатхан культура тоғызынаңар, ӱгредігнің тузазынаңар, хакас сарыннар, кибелістер, чоохтар чыындыларынаңар докладтар хығырӌаң. 1921 чыл пасталарынаң Роман Афанасьевич «Хызылчар тоғынӌызы» газетаа пазып пастапча. Соонаң «Істеніс ӱлгӱзі» газетаның аалдағы хабарҷызы полыбысча. Ол позына «Сагайхаас» сола ат алып алча. Мындағ оңдайнаң ол сағай паза хаас диалекттіг хакастарзар пірге тудынып чуртазыннар тіп айланча. 1920 чылларда аның статьялары Сибирьнің журналларында сыхча.
Роман Афанасьевичтің чуртас чолын істезерінде аның 1920 чылның сентябрьынаң 1924 чылның январьына теере пазылған дневнигі улуғ хозым полча. Аны пастағызын 2007 чылда ХакНИИЯЛИ-да сығарғаннар. Мында сидік чыллардағы чуртас чарых кӧзіділ парған, ідӧк авторның сағыссыразын сизінерге чарир.
Дневнигін 1920 чылда 10 сентябрьда пазып пастаан, андада Роман Афанасьевич Енисей губерниязының чон ӱгредии пӧлиинең курстарға хығыртығ алған. Ол 22 сентябрьда чолға сығыбыстыр, Хызылчарзар Минсуғдаң пароходтығ чӱстір. Ікі хатап Сорокин паза Новоселов аалларда хонтырлар. Пароход Хызылчарзар 24-те орай иирде ле читтір. Дневникте курстарда ӱгренген предметтердеңер, пастағы чайаачы тоғыстардаңар, кӧрген спектакльлардаңар, постарының ойыннарын тимнееннеңер чоохталча.
Роман Афанасьевичтің 1920 чылда 19 декабрьда Хызылчардағы чон ӱгредии институдында ирткен чайаачы иирде араласханы хайығ тартча. 1920 чылның 25 декабрьынаң сығара 1921 чылның 14 январьына теере ол Минсуғ уездінің Кӧл пилтірі волозында командировкада полча. Мында книгалар хығырӌаң иблернің тоғызын пастирға кирек полған. Роман Афанасьевич, волостьтың ӧткін кізілерін чыып, чыылығ иртірче. Мында книга хығырҷаң иб алай улуғларға школа тӧстирінеңер чарадығ алылча. Аешин аалда ол Иван Иванович Коковта хонча, Чоохчылда - аның харындазы Фёдор Иванович Коковта. «Мында чон аалҷыларны уғаа чахсы удурлапча. Хызылчарда ӧзӧккеннең, мында саңай симір пардым. Чахсы азырапчалар, ит паза хайах толдыра. Че мындағы чонның халазы чоғыл. Постары пуғдай салбинчалар, халас алып алӌаң чир чоғыл», - пасча дневнигінде Роман Кызласов.
1921 чылда 12 мартта Хызылчарда национальнай школаны тӧстирдеңер чоох парғанын дневниктең піліп алчабыс: «Піс чыылысхабыс, Худяковтың национальнай школа тӧстирдеңер чооғын искебіс, хайзында тӧреен тілнең ӱгредерлер. Мин аннаң ікінҷілес чох чарасчам. Инородческай буквалар тимнирге, аннаңар хакас чонның съездінде чоохтирға тіп чӧп пиргем. Ідӧк, инородецтер аразынаң кізілерні таап, ӱгретчілер паза тоғынҷылар тимнирге кирек тіп таныхтаам. Пу нимелердеңер мин хаҷаннаң сағынчам. Пасхазы миннең чарасханох. Анзына тың ӧрінчем, амды піс, пістің интеллигенциябыс чізе, пірге тоғыс апарарбыс. Че піс тооза сурығларны ӱзӱрбеебіс. Понедельникте пазох чыылызарбыс. Чыылығда Егор Итыгин аралазар, ол газетада пу сурығлардаңар пасча. Ирткен чыылығда араласхабыс:
мин, Кондратий Добраков, Одежкин, Кочетаев».
1921 чылның 19 мартында ирткен чыылығда азбука паза учебниктер тимнир комиссия тӧстирге чарадығ алылча. Комиссияа Тодышев, Райков, Шулбаев, Кузьмин, Милецкая, Инородцев паза Кызласов кірчелер. Соонаң 1924 чылның 16 октябрьында сыххан «Істеніс ӱлгӱзі» газетада Роман Афанасьевичтің «Хакас чонның пічиинеңер» статьязы чарых кӧрче. Мында ол, хакас школаларына учебниктер тимнепчетсе, ӧӧніне сағайларның паза хаастарның чооғын аларға кирек тіп пасча.
Хакас чонның наа пічиин табырах тӧстир пӧгіннең, Роман Афанасьевич 1923 чылда, орыс букваларынаң тузаланып, улуғ филология тоғызын пас салған. Ол тимнеен «Орыс тілінең инородческай тілге тілбестег» холнаң пазылған словник халған. Мында алфавит хоостыра пазылған іле нимес формадағы 580-ға чағын орыс глагол пирілче. Олар хакас тіліне іле нимес формада, пастағы сырайда, пір санда, ирткен, полчатхан паза полар туста тілбестелгеннер.
Курстар тоозыл парғанда, 1921 чылда 29 мартта Роман Афанасьевич Минсуғзар килче. Уездтегі чон ӱгредиинің пӧлии аны инструкторға турғысча. Инородческай аймахтың кураторы полыбысханда, ағаа Снемин паза Ис пилтірі волостьтарынӌа чӧрерге чарадығ пирілче. Роман Афанасьевичтің чуртазының наа чардығы пасталча. Ол библиотекалар, хығырӌаң иблер, школалар тӧстирінде ӧткін араласча, хакас чииттерні наа чуртасха кирче. Олох туста позының пілістерін алғыдарға сіренче, Сибирь тархынынаңар книгалар, орыс классиказын хығырча.
Чайғызын 1921 чылда ол Христина Витольдовна Гурницкаянаң танысча. Соонаң 1923 чылда 31 майда олар хоных хон салчалар. 1923 чыл Р.А.Кызласовтың чуртазында улуғ орында турча. Пу чыл ол Снеминдегі потребительлер пірігізінің устағ-пастааның кізізі полыбысча.
Дневниктің пазылары 1924 чылда 11 январьда Снемин аалда тохтадылча. Аннаң андархы узах нимес чуртазын ол кооперацияа чарытча. Ол Минсуғ-Хакас уездінің кооперативтер пірігізінде тоғынча, 1927 чылда - Хакас пірігізінде, 1928 -1929 чылларда - Енисей пірігізінде. 1929 чылда Роман Афанасьевичті Ленинградсар ӱгренерге ысчалар. 1929 - 1931 чылларда ол тимнегліг пӧлікте ӱгренче, анаң - Центросоюзтың садығ-товароведческай институдында.
Ӱгредіг тузында ол позын чахсы ла саринаң кӧзіткен. 1934 чылда Р.А.Кызласов институтты «Плановик-экономист-синтетик» специальностьтығ тоосхан. Таныхтирға кирек, ол хакастарның аразында пӧзік экономическай ӱгредіг алған пастағы кізі полған.
Хакасиязар айланып, 1934 чылдаң Роман Афанасьевич Хакас облазының потребительлер пірігізінің кнезінің орынҷызы полып тоғынған, соонаң аны кнеске турғысханнар. Ӧткін кізі, кӱстенӌік тоғынӌы прай кӱзін, пілізін Хакасияның чуртағҷыларының тилізіне пирерге сіренӌең.
Р.А.Кызласов, чиит совет интеллигенциязы чіли, политика репрессияларына хаптырған. 1937 чылда 11 ноябрьда Роман Афанасьевич, «революциядаң тоғыр тоғыс апарған ӱчӱн» статьяҷа пыролаттырып, арестке алылған. Аны Хызылчарзар апарыбысханнар. 1938 чылда 21 сентябрьда аны ат салғаннар. 1968 чылда Р.А.Кызласовтың ады ахталған.
Автор :
Валентина ТУГУЖЕКОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы