ХАТ ПАРҒАН ООХ ХАЛАСТАР ХАЙАХ-МӦӦТ ЧІЛИ ХАЙЫЛҒАН
18.01.2017
Хабарлар
Одырчалар (сол саринаң)
С.Д.МАЙНАГАШЕВ, П.Н.КИЧЕЕВ, И.В.БАРАШКОВ; турчапар пиӌе-туңма С.М. паза А.М.ПОРЫВАЕВАЛАР
Ирткен 2016 чылда хакас чонның саблығ оолғы, ученай паза тӧреен чирібістің халых-чарыдығлығ чуртазында ӧткін араласхан Степан Дмитриевич Майнагашевтің 130 чазы таныхталған. Тиктең нимес наука тоғынҷылары аны Николай Фёдорович Катановтың соонда ікінҷі саблығ ученайға санапчалар. Че аның наукаа хайдағ хозым иткені пӱӱнгі кӱнге читіре чахсы істезілгелек тиирге чарир.
Чоныбыстың алнын алып, сидік чылларда хайди ӧткін хайынғанынаңар, піліске тартылғанынаңар амғы тусха читіре алынҷа пір ле чыынды чарыхха сыххан. Ол «Степан Дмитриевич Майнагашев» адалча. Аның авторы - тархын наукаларының кандидады Алексей Николаевич Гладышевский. Таныхтирға кирек, пу чыынды ӱчӱн Мойнахтар роды ученайны постарының родының аарластығ членіне алған.
Пу чыынды чарыхха 1999 чыпда сыххан. Андада мағаа Алексей Никопаевичнең, тоғазып, чоохтазып апарға киліскен.
...Ол чылның август айы тоозылчатханда, айас кӱннер турғаннар. Паза ла кӧрзем, Алексей Николаевич Гладышевский тамкы тартып одырча. 80 часха чағдабысхан даа полза, тамкы матап тартчаң. Чалғысханға ирістіг полбас ӱчӱн, таныстарын позының хыринзар хығырып алӌаң.
- Анатолий, кил пеер!.. Тамкы тартып аларбыс, - хол саапча мағаа.
Улуғ частығ кізі хығырчатханда, сӧзін истерге кирек. Алексей Николаевич, тамкы тартчатхан туста, наа сыххан газета-журналларны кӧрглирге хынӌаң. Амды, тізең, хыринда хайдағ-да чуғаӌах чыынды сал салтыр. Ол книгаӌахтаң ырах ниместе аның тайағы кӧрінче. Азахтаң кинек полып, ағаа чаада аралазарға киліспеен. Ағбандағы ӱгретчілер институдының студенттеріне лекциялар хығырӌаң, наука сурығларынаң айғасчаң.
- Яков Иванович Сунчугашевті сағыпчам. Мында тоғазарға молӌасхабыс. Мына наа чыынды сығарыбыстым. Ол килгелекте, асхлап таа кӧр кӧрдек. Газетада пірее искіріг пирібізерзің, - хыринда чатчатхан чыындыны пирче.
Сынап таа наа сыххан тоғыс полтыр. «Степан Дмитриевич Майнагашев» адалчатхан чыынды тың чапсытхан - пістің чонның саблығ оолғынаңар аймах-пасха чоохтар кӧп истерге киліскен. Піреезі махтапчатханын, пасхазы кӧңніне чағын албинчатханын чазырбаӌаң. Аннаңар іди чапсых пілдірген - ученай Гладышевскийнің пу сурыға кӧрізі хайдағ ни? Чыындыны, тимнеп, чарыхха сығарарында ол істезігліг тоғыс иртірген полар. Тархын сурығларына, уламох пістің чонның кибір-чозахтарына, киртінізіне чарыдылған істезігліг статья-материалларын мағаа ағыл пирзе, хынығ чоох-чаахнаң илееде саадап парыбысчаңмыс.
«Э-эк, пу чыындыны хайди-да холға киріп аларӌых... Яков Иванович килзе, аны чӧптирге килізер», - сағынып одырчам, книганы асхлапчатханда.
Хаӌан тархын наукаларының докторы, профессор Яков Иванович Сунчугашев кӧріне тӱскенде, ікі ученай хайди тоғазарын чидікпин сағаам. Алексей Николаевич Яков Ивановичтің ӱгретчізі полча. Хакас ученай, чаада аралазып, ибзер айланғанда ла, институтсар кірген, тархын-филология факультедінде ӱгрен сыххан. Аннаңар ол Алексей Николаевичті тың улуғлаӌаң. Олар, удур-тӧдір чахсы пілізіп, ипти-тапти чоохтасчатханнарын нинӌе дее истерге чарир полған. Холымда тутчатхан наа книганы авторға айландырчадып, аны сала ла ээленібіспедім тіп, пістің чонның кибірі хоостыра ибірініп пастабыстым.
Сизіктіг кізее пір сӧс тее читкіӌе, сизігі чохты майыхханӌа даа сохчат, сизінмес теені орта. Алексей Николаевич, наа тоғызын ӱгренӌізіне пирібізіп, мин амох айланарбын тіп, тайағын тайаныбызып, чуртынзар маңзырабысхан. Ол хыйа пастыра халғандох, Яков Иванович ӱгретчізін махтап сыххан. Пу чыындыны чарыхха сығарарға тимнепчеткенін хакас ученай пілген-искен полтыр. Че минзер ол саңай пасха сурыныснаң айланған - Алексей Николаевич ӧнетін хығыртығ хоостыра Хыдат чирінде лекциялар хығырғаннаңар пірее улуғ арах материал тимнебіссе, уғаа махалығ поларӌых. Яков Ивановичтің ӱгретчізінің лекцияларын піріктіріп, Хыдатта 3 томнығ чыынды сығарыбыстырлар.
Наа сыххан чыындызын, ағыл киліп, мағаа алғас сӧстерін, пазып, сыйлады. Аның соонда Степан Дмитриевичтеңер, Мойнахтар родының саблығ оолғынаңар, чоохтаза халғабыс. Мағаа, хабарӌы кізее, кӧп ниме піліп аларға кирек. Аннаңар аймах сурығларым тоозылбиныбысханға тӧӧй. Оларның пірсі ученайны істезігліг тоғызы тузында ниме чапсытханнаңар полған. Алексей Николаевичке кӧп кізінең тоғазарға, чоохтазарға, архивтерде одырарға киліскен нооза.
- Чапсых паза хынығ танығлар орта полғаннар. Оларның пірсі - хакас ученай позының істезігліг тоғыстарын «Иресов» сола атнаң таныхтап турғаны, - ӱр нимеске сағысха тӱзібізіп, чоохтанды А.Н.Гладышевский.
- Степан Дмитриевич Иресов аалда тӧреен, аннаңар позына андағ сола ат алып алған полар, - чоохха хозылыбысты Яков Иванович.
Наа сыххан чыындының авторы, ӱгренӌізінең чаразып, пазын икібіскен. Позы пазох ла тамкы пурлат парча. Чоохтазығ хайди парчатханын сизініп одырзам, профессор Я.И.Сунчугашев пу чыындыдағы хынығ искіріг-материалларнаң чахсы таныс осхас. Алексей Николаевич, ӱгренӌізінің сағыс-кӧрізін піліп алар ӱчӱн, рукописьті ағаа хығырарға, ӱндезіг тимнирге пирген полар, неке. Алай ба Яков Иванович алғым кӧрістіг, пай пілістіг ученай, Степан Дмитриевичтің чуртас чолынаңар, аның наукадағы істезігліг тоғыстарынаңар позы даа чахсы пілген полар.
- Томсктағы университетсер ӱгренерге кір полбин, ікінӌі чылында Москвадағы университетсер парыбысханнаңар Степан Дмитриевич позының холынаң пас салтыр. Анзын хайди оңарарға? - сурчам автордаң.
Алексей Николаевич кӱлімзіреп салған. Анаң Яков Ивановичсер кӧрібіскен, пазын икібіскен. Пу чиит кізее ах ханның ӱлгӱзі тузындағы университеттердеңер чарыда чоохтап пир теені полбас па. Тархын наукаларының докторының сӧстерінең, ол чылларда Том туразындағы университетте сыныхтағлар тударға киректелген. Олох туста Москвадағы А.А.Шанявскийнің адынаң чон университедінзер кіріп алар ӱчӱн, сыныхтағлар тударға кирек чох полған.
Аннаңар Мойнахтар родының хыйға оолғы андағы академическай факультеттің общественно-юридическай пӧлиинзер ӱгренерге кіріп алған. Чир-суғӌыбыс пастағы чылдаңох істезігліг тоғысха тартылчатханын кӧзіткен, саблығ ученай-востоковедтернің холында хынып ӱгренген. Соонаң оларның пірсі аның наукадағы істезігліг тоғыстарының устағӌызы полыбысхан. Іди А.Н.Самойловичтің полызиинаң Степан Дмитриевич Сибирьде істезігліг тоғыстар апарчатхан улуғ ученайлар Г.Н.Потаниннең, И.М.Ядринцевнең, А.В.Андрияновнаң, Н.Н.Козьминнең паза даа пасхазынаң чағын танысхлап алған, хада тоғынған.
- Москвазар килгенде, іӌезі чолға тимнеп пирген оох халастарны тайнап ала, городнаң танысханын сағысха кир турған Степан Дмитриевич, - архивтерде тоғасхан пічіктернең хайди тоғынарға киліскенін сағысха кирче Алексей Николаевич.
- Степан Дмитриевичке оох халастар чолға тимнеен іӌезі Варвара Александровна Кызласовтар хызы полтыр, - чоохха хозылча Яков Иванович.
Пу ікі ученай Мойнахтар родының оолғынаңар іди хынығ чоохтапчатхан туста, Степан Дмитриевич Москва орамаларынӌа маңзырабин пастырчадып, иргі тураларны кӧрглепчеткен туста, іӌезі чолға тимнеен оох халастарны тайнап парчатханы чапсых таа пілдірген. Сах андох пістің чонның алыптығ нымахтарындағы мындағ орын сағысха кірче, хаӌан чир-суун азымахчылардаң арачылирға парыбысхан алып-кӱлӱк ибзер айлан килгенде, чурты ээн-хоол халтыр, іӌезі тимнеен татхыннығ чіӌең нимелер прай хат партыр. Че аның ахсында олар хайах-мӧӧт чіли хайылчалар, алып-кӱлӱкке наа кӱс хосчалар.
Ол сағыснаң улуғ частығ кізілернең ӱлесчем, алыптығ нымахтағы салымнығ-махалығ кизекті пу чыындыда тузаланған полза, хайди хоости ойнабызарӌых тіпчем. Ученайлар кӱлімзірес салғаннар. Анаң Яков Иванович, тыстан полбин, чиит кізінің азахтары алтынаң чалыннығ от кӧй турғанын хоза хоостабысса, уламох кӧріндіре поларӌых, чир-суғӌыбыстың ӧткін хылиин прай саринаң чахсы чарыдарӌых теен. Степан Дмитриевичке, ол Москвада ӱгренчеткенде, 28 час полғаны таныхталча.
- Анатолий, син писатель кізі, сынап таа Степан Дмитриевичтеңер хоости пазыбызарӌыхсың. Мин кирек материалларнаң полыс пирерӌікпін. Аймах архивтердең чыылған, че пу книгаа кірбин халған хынығ танығлар пар. Хоос книгаа килістіре поларӌых, - сах андох чӧптеп сыхты пістің чонның саблығ оолғынаңар чыынды сығарыбысхан ученай.
- Алексей Николаевичтің кандидат диссертациязы хамнардаңар. Степан Дмитриевич позының істезігліг тоғыстарында ол сурыға ідӧк улуғ хайығ айландырған. Аннаңар іди чӧптеп сыхты полар. Пістің ученайлардаңар, уламох хан тузындағылардаңар, пір дее хоости пазылған хынығ книга чоғыл. Хығырарға чапсых поларӌых, - ӱгретчізіне полысча Яков Иванович.
Аны истіп, пу сурығ пӧгіл парған чіли, Мойнахтар родының саблығ оолғы хайдағ саблығ кізілернең таныс полғаннаңар, кемнернең хада тоғынғаннаңар оңнығ ла хынығ чоохтап сыхпаан. Мында Эпселей Барашков таа, абыс паза писатель Иван Штыгашев тее, ученай Катановтың харындазы абыс Николай Катанов таа паза пасха даа кӧп саблығ кізілернің аттары адалған. Олох арада Алексей Николаевич орындағы писательлер пірігізінде пірее істезігӌі табылып, Степан Дмитриевичтің «Абаа аңнааны» ойынға, «Той» либреттоға турыстығ паалағ пирӌең полза, чарирӌых теен. Ученайның сӧстерінең, «Той» либретто 1915 чылда Минсуғдағы драма театрында орыс тілінең турғызылтыр. Ол ікі пӧліктіг, тӧрт чардыхтығ полтыр, Минсуғдағы В.В.Фёдоровтың типографиязында сығарылтыр. Чир-суғӌыбыс аны, кӱлкістіг чайаачы тоғыс чіли тимнеп, «Инородецтернің иирлері» хоза адаптыр.
- Бурят Богдановнаң хада чир сурығлары хоостыра матап таа тартысчаң ползалар, хамнардаңар істезігліг тоғыстарында кӱстерін піріктірӌең осхастар, я? - айланча Яков Иванович ӱгретчізінзер.
- Богдановтың тимненізі-ӱгренізі хай-хай артых полчатпас па. Ол Петербургтағы, Берлиндегі, Цюрихтегі университеттерде лекцияларға пос кӧңнінең чӧр турған. Ағаа кӧӧгіп, Степан Дмитриевич Москвазар парарға чарадыбысхан, - чағын нанӌыларынаңар чіли сала даа ікінӌілес чох чоллап парып одырча чир-суғӌыбыстаңар чыынды сығарыбысхан ученай.
- Пістің чонның пастағы съездтерін тимнеп, хайдағ хазыр талазығларда иртір турғаны алынӌа хайығ кирексіпче нимес пе? Мына хайди чуртас ағыны хазыр суғ чіли хайнаан, - чоохха хозыларға чарадыбыстым.
Паза ла сизінзем, кӱн ортызындағы тынағ тузым хаӌанох тоозыл партыр. Аннаңар Алексей Николаевич Гладышевскийні пістің чонның саблығ оолғынаңар пазылған чыындыны сыйлаан ӱчӱн чылығ алғыстап, ікі ученайнаң анымӌохтазып, редакциязар маңзы-раам. Минің харахтарым алнында, тізең, Степан Дмитриевич хайди Москваның ол орамаларынӌа кӧӧлӌе пастырчатханы, хат парған оох халастар хайах-мӧӧт чіли хайылчатханы кӧрінчеткенге тӧӧй. Хайдағ даа полза, оолғын узах чолға паарсах іӌезі ӱдескен, неке. Оох халастарны, унны сӱтнең чуурап, хайди татхыннығ пызыр пирерге харасты ни.
Автор :
Анатопий СУЛТРЕКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
26 | 27 | 28 | 29 | 1 | 2 | 3 |
4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 |
18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 |
25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде