ХАҶАН ХАКАС ПОЛЫБЫСХАБЫС
20.01.2017
Хабарлар
Россияда 1917 чылда февраль айдағы революция соонда Енисей губерниязында ӱлгӱ ӱчӱн харбазығ хазыр парған.
Минсуғ уездінде иң кӱстіг политика партияларының санында эсерлер полғаннар. Эсерлер партиязының кізізі полған хакастарның национальнай чӧрімінің устағӌызы Степан Дмитриевич Майнагашев. Февральдағы революцияны ол ӧрчіліг удурлаан. Степан Дмитриевич «Минсуғ паза Ачых тура уездтерінің инородецтеріне» айланызында піди пасхан: «Наа чуртастың таң чарии пол килген, Петроградтағы ӱлгӱлердең пістің аалларға теере пос чуртастың тынызы сабылча. Амды аймах тілліг чоннар пір дее хыйыхтаттырбастар. Пістің чон пазын кӧдірібізеріне киртінчем...»
1917 чылда часхыдаң сығара С.Д.Майнагашев национальнай интеллигенцияның устағӌызы полыбысча. Ол, пістің чонны піріктіріп, орыннарда пос устаныс органнарын тӧстирге кӱстенген. Хакас интеллигенциязы, аалларӌа чӧріп, чыылығлар иртірче, хайзында чон съездін иртірерге чӧптер алылған.
Іди 1917 чылда 6-7 апрельде Асхыста пістің чонның пастағы съезді иртірілген, анда 50 делегат араласхан. Съездтің кнезіне пай кізі Сатык Окуневті тапханнар. Улуғ чыылығда мындағ сурығлар ӱзӱргеннер: инородецтерге чир пирердеңер, Сибирьдегі земстводаңар, Россиядағы Учредительнай чыылыға хакастарны ызардаңар, Минсуғдағы паза Ачых турадағы инородецтернің пірігізін, Сибирьдегі инородецтернің пірігізін тӧстирдеңер паза пасха даа сурығлар.
Ол съездтеңер Иван Барашков 1917 чылда 15 апрельде «Свобода и труд» газетада толдыразынаң пасхан. Чыылығда улуғ таластар чир киреенеңер парған. Ол тустарда Хакасиязар пасха чирлердең кресеннер кӧп кӧсчеңнер, чирлерні орындағы чоннаң пыласчаңнар. Аннаңар съездте мындағ чарадығ алғаннар: инородецтер тузаланчатхан чирлер оларның холларында халарға киректер.
Андағох хатығ сурығ турған национальнай регионның автономиязынаңар паза земстводаңар. Ідӧк Россиядағы Учредительнай чыылығда Сибирьдегі инородецтернің ӱннері пар ползын тіп чарадығ сығарғаннар. Аның ӱчӱн Хазна Думазынзар, Временнай правительствозар ӧнетін пічіктер ызарға чаратханнар.
Ідӧк съездте Сибирьдегі чоннарнаң палғалыс тудар чорыхха делегаттарны тапханнар: С.Окуневті, С.Д.Майнагашевті, И.И.Алановты паза И.В.Барашковты. Олар Сибирьдегі чоннар февраль революциязы соонда хайди чуртапчатханнарын кӧрерге, ідӧк хакастардаңар чоохтирға кирек полғаннар.
1917 чылның 20 - 30 июльында Чарков аалда хакастарның ікінӌі съезді ирткен, пу улуғ чыылыға Минсуғ паза Ачых тура (Ачинск) уездтерінең 75 делегат килген. Чыылығда орындағы пос устаныстаңар, чирнең тузаланардаңар, чарғы киреенеңер, потребительлер кооперациязынаңар, имнег полызиинаңар, национальнай комитет тӧстирдеңер паза пасха даа сурығлар ӱзӱрілген.
Съездте делегаттар С.Д.Майнагашевтің чӧбі хоостыра Минсуғ татарлары орнына «хакастар» аданарға чаратханнар. Мында Степан Дмитриевич Россия ученайлары А.А.Спицынның, Д.А.Клеменцтің, И.П.Кузнецов-Красноярскийнің тоғыстарына сылтанған. Ученайлар постарының тоғыстарында Минсуғ инородецтерін хакас тіп адап турғаннар. Соонаң саблығ ученай Н.Н.Козьмин (1872 - 1938) ол чыллардағы национальнай устағӌылардаңар пасхан: «Илбек революцияның соонда хакастарның аразынаң халыхтар чӧрімінің паза науканың саблығ тоғынӌылары сыхханнар. Олар пос чонынаң хада полғаннар. Профессор Н.Ф.Катанов ыраххы чирде чуртап тоғынған полза, пу чиит тоғынӌылар пос чирінде культура паза наука кіннерін тӧстееннер. Оларның санында чуртастаң ирте парыбысхан чиит сағай С.Д.Майнагашев. Аның шаманизм паза фольклор киреенӌе наука істезіглері Россия ученайларының хайиин тартхан».
Алында С.Д.Майнагашев, Шанявскийнің адынаң университеттің студенті полчатхан туста, 1913 - 1914 чылларда, Ортын паза Іскеркі Азияны істезер Русскай комитеттің чахии хоостыра, пос чонының чуртазын наука саринаң істезерге ікі дее хати кил парған. Ол чорыхтар соонда істезіг тоғыстары «Известия Русского комитета» наука журналында чарыхха сығарылғаннар. Ол позының 1913 чылдағы чорығын 28 майдаң 10 сентябрьға теере иртірген. Ағбан суғ пазынзархы Мадыр аалдаң иніп, ол Асхыс чиріндегі Паза аалларынӌа чӧрген.
С.Д.Майнагашев, этнография саринаң істезіглер иртіріп, хамнардаңар паза тайығлардаңар пасхан. Ол киртіністеңер 27 чоох, аймах хуттардаңар 30 чоох, хамнар сӧстерінің 28 кибелізін паза пасхазын даа чыып алған. Кӧп тайығларның ідӧк прай сомнары пар.
1914 чылда Степан Дмитриевич Майнагашев пазох тӧреен чирінӌе наука істезіглері хоостыра чорых иртірген. Мында ол аймах тайығлардаңар пас салған, 251 сом суурған, хамнардаңар паза хуттардаңар 30 чоох чыып алған, 50 фонография пазыбысхан. Ағаа хоза музейге аймах-пасха ниме-ноолар, ол санда хамның кип-азаа, тӱӱр паза орба алылғаннар. С.Д.Майнагашевке чорыхха пирілген 400 салковайдаң коллекция аларына 41 салковай 60 ахча ла хорадылған. Пасха ахчазы прай чолға парыбысхан.
1915 чылда, университет тоосхан соонда, С.Д.Майнагашев тӧреен чирінзер айланған. Мында ол алында наука-істезігліг чорыхта чыып алған пічіктерін оңдайлапча. Олох туста ол чуртас хониинда паза халыхтар тоғызында ӧткін араласча. Асхыстағы кредит пірігізінде инструктор полып тоғынча. Кооперативтер тӧстирге ол Ирестер, Ӱс чул паза Снемин аалларынӌа чӧрче. Іди ол олаңай чонның чуртазын паза сурығларын чахсы пілӌең.
Степан Дмитриевич Майнагашев инородецтернің ікінӌі съездінде пістің чонны «хакас» адирға чӧп пирген. Съезд, хакастарның пурунғы адын айландырып, чарадығ сығарған.
Амды постарын хакастарға санапчалар камасиннер паза чулым татарлары. Ол тустаң пеер, піс хакастар полып, чӱс чыл ирт парды. Піс пу адыбысты аннаң андар хайраллирға кирекпіс.
Автор :
Валентина ТУГУЖЕКОВА, тархын наукаларының докторы, ХакНИИЯЛИ-ның устағӌызы
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы