ЧАЙААЧЫ КІЗІЛЕР КӦРӀНДӀРЕ ӀС АРТЫСЧАЛАР
01.02.2017
Хабарлар
Нoo даа кізі пу чир ӱстӱнде хайдағ-да іс артыс салча. Чайаачы кізілер, тізең, кӧріндіре іс артысчалар. Андағларның пірсі - Яков Андреевич Тиспереков. Яков Андреевич ӧнетін ӱгренмеен олаңай тоғысчы полған, че кибелістер пасчаң.
Яков Андреевич Пии аймаандағы Хызыл хара суғ аалда 1926 чылда кӱрген айының 14 кӱнінде тӧреен. Аалдағы школада 7 класс тоосхан. Ол туста 7 класс тоосхан олғаннар ӱгренҷіліге саналҷаңнар. Оолах колхозта тоғын сыххан. Че анаң Илбек Ада чаа пасталыбысхан.
Туғаннарының чооғынаң, Яков Тиспереков кічігдӧк балалайканаң чахсы ойнаҷаң, тахпах-частушкаларны оой ла салып сарнабысчаң. 1943 чылда, чазы читкенде, чиит оолны армияа апарчалар. Аны Ыраххы Востоксар ысчалар. Анда ол Япониядаң тоғыр чаада араласча.
Чаа тоозыл парғанда, 1950 чылға теере служба ирткен. Служба соонаң, Хабаровскта халып, заводта слесарь полып тоғынча. Тӧрт чыл пазынаң іҷе-пабазы оолғын ибзер хығырған, частан парғаннарны кӧрҷең кізі кирек полған. Яков Андреевич заводта тоғынчатхандох хоных хон салған. Іҷе-пабазы хығырғанда, сала маңзыри чир-суунзар айланча. Асхыс станцияда милицияда тоғынча. Анда ол он пір чыл істеніп, харах оды уйан полыбысханда, милициядаң сығыбысхан. Анаң ол вагоннар тыхтаҷаң депозар тоғысха кірібісче, ағас узанҷыларның столярнай цеғында істенче. Чахсы тоғынчатхан, ізестіг кізіні бригадирге турғысчалар. Соонаң мастер полыбысхан.
Балалайканаң ойнирын, тахпах-частушкалар сарнирын тохтатпаан. Ол арада пістің оолның кӧксінде илееде кибелістер чӧрген полар. Ана андада ол сағыста ал чӧрген кибелістерін чаҷынға салча. Аның кибелістері оой хығырылча, ідӧк сағыста халча. Тиктең нимес «Іҷем чирі», «Махтанчам тӧреен чиріме», «Чалахай нымырт», «Часхы» паза пасха даа кибелістеріне Георгий Челбораков кӧглер пас салған, чон ол сарыннарны сах андох сарнап пастаан.
Минің холымда 2005 чылда Хакас книга издательствозы сығарған «Ханаттығ чӱрек» кибелістер чыындызы. Мында Илбек Ада чаадаңар, Чир-суунаңар, хормачы паза пасха даа кибелістер. Чыындыны азар аспастаң, «Чаадаң тоғыр» хысхаҷах кибеліс харахха тасталча:
Чир-чайааным, Хан-худайым,
Сині хаҷан даа мин ундутпаам.
Чабал ыырҷынаң мин харбасхам.
Пос тынына пір дее айабаам.
Яков Андреевич пістің ӧбекелерібістің киртінізін кӧріс-сағызына чағын алча. Чир-чайаанға, Хан-худайға пістің ӧбекелерібіс киртінгеннер. Олар Чир-суу ӱчӱн тынын пирібізерге пір дее айабааннар. Ыырҷыдаң тоғыр махачы харбасчаңнар, ӧлімнең пір дее хорыхпаҷаңнар. Автор пістің чонның ӧӧн ӧзенін хап-орта кӧзітче.
«Іҷе сыыды» кибелісте Яков Андреевичтің мындағ сӧстер пар:
Хада тӧреен харындастарым
Ханнығ чааларда чатхлап халған.
Хара чирімнің ӱстӱнде
Хара чалғызан мин чат халғам.
Паарымнаң сыххан палаҷахтарым
Пірдеезі ибзер минің айланмаан.
Хайди-піди ле ӧскіріп алып,
Хада даа чуртирға мағаа киліспеен.
Пу кибелісте пістің іҷелерібістің чобалыстары хайди орта кӧзіділ парған. Пістің іҷелерібіс харындастарын, оолларын, ирлерін сағып полбааннар, олар ханнығ чаада чат халғаннар. Постары даа чоохтап пирерҷіктер, хайди олар чаадаң айланмааннарны кӱннің сай харанға сағааннар алай ізенгеннер, хазна пічии тайма, амох ізік азыл парар, анда, тізең, оолғы алай ирі турча. Іди олар, сын чирге парғанҷа, харанға оолларын, хынғаннарын сағааннар.
Паза пір кибеліс хайығ тартхан. Яков Андреевич вагоннар тыхтаҷаң депода тоғынған. Амғы туста тимір чолҷа саңай тимірдең иткен вагоннар чӧрче. Алында, тізең, тимір каркастығ, чардынаң чапхан пульман-вагоннар кӧп полған. Вагоннарны чаапчатхан чардыларны даа вагонка тіҷеңнер. Олаңай чардыны вагонкаа деподағы столярнай цехта чарҷаңнар. Чардыны каркасха тимір суруптарнаң тартырҷаңнар. Яков Андреевич, ол киректі кӧріп, кӱлкістіг кибеліс «Таттығ суруп» басня пас салған.
Таттаан суруп клӱстерге чігенче, сірер, пір ниме итпин, харчахта чатчазар тіп. Андада клӱс, тарын парып, таттаан сурупты суура толғап тастабысты, орнына наа сурупты тыыда тартыбысты. Ығырт-сығырт тымыл парған.
Парлар чуртаста даа
Андағ таттаан суруптар,
Ығырт-сығырт табыстығлар,
Тузазы чох махтанҷыхтар.
«Ахча» даа кибелісті алып алалар. ...
Ахча чохта най хомай,
Аарлииҷаам даа хынминча.
Адай, сосха, хус - прай
Аарлииҷаама хырт кӧрінче.
Ааллап чӧрген арғыстарым
Ам минзер кірбинче.
Аҷас-туңмас тееннерім,
Ахча чохта, таныспинча.
Хайди хап-орта пазылған, сағамғы тусты хандыра орта кӧзітчеткен басня. Ахчанаң чуға чуртапчатханнарны таныбин, пурныбыс чоғар тартып пазыс чӧрчебіс. Табығлар читсе, изеннезіп, чойырхас чӧрчебіс. Мына пір хысхаҷах кибеліс «Авторитет» адалча:
Саасхан хысхырған, хысхырған,
Сӧзін пірдеезі испеен.
Аба, ізік азып, кіргендӧк,
Прайзы, турып, изеннескен.
Пістің чуртазыбысха килістіре кибеліс. Автор, кӧп тее чоохтанмин, прай нимені орта кӧзіт пирген.
Яков Андреевич хайдағ чахсы, ниик хығырылчатхан кибелістер пасхан. Аның кибелістері кӧглерге дее килістіре пазылған осхас. Чиит композиторлар даа Яков Андреевичтің кибелістеріне амғы тусха килістіре кӧг пазар композиторлар табылар тіп харанға сағынчам. Оӧн таланттар, постарын кӧріңер-истіңер тіп, кӧксілерін кӧк паар иде сабын чӧрбинчелер.
Автор :
Михаил ИДИМЕШЕВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы