ЫРАХ КӦРІСТІГ СУРЫҒЛАР ТУРҒЫСХАННАР
07.04.2017
Хабарлар
ХАКАС ЧОННЫҢ СЪЕЗДӀНӀҢ 100 ЧЫЛЫНА
Пӱӱл хакас чонның пастағы съезді ирткенінең чӱс чыл толча. Ол хосхар айының 6-7 кӱннерінде Асхыс аалда ирткен. Чыылығда 50 делегат араласхан. Сьездтің пастағҷызы С.Д.Майнагашев полған. Съезд национальнай уезд тӧстирдеңер, чир ээленіп тузаланардаңар, пос тілін ӱгренҷең школалар тӧстирдеңер, іскі киреенең тоғыр кӱрезердеңер паза пасха даа наа чуртасха кӧстегліг сурығлар ӱзӱрген.
Олох чыл от айының 20 - 30 кӱннерінде Чарков аалда ікінҷі съезд ирткен. Анда 75 делегат араласхан. Мында чонның пос устанызынаңар, чарғызынаңар, пос тілінең сығарҷаң печатнай (пічік) орган тӧстирдеңер, имнег киреенеңер, национальнай кадрлар тимнирдеңер чоох парған. Че иң ӧӧні - пу съезд чоныбыстың адын хакас тіп адирға чарадығ алған. Мындох тува паза алтай чонынаң хада республика тӧстирдеңер тоғыс апарарға чаратханнар.
Амғы даа тустаң кӧрзең, хайхапчазың паза морсынчазың, хайдағ улуғ, ырах кӧрістіг сурығлар, турғызып, пӧгерге кӱстенгеннер ол тустағы чоныбыстың хыйғалары.
Хакас уезді, округы, анаң облазы тӧстеені чоныбысты піріктіреріне, тілібісті, тиксі чуртас кибірлерібісті паза пасха даа аймах сурығларны, сидік тее полза, пӧгіп, тилідеріне улуғ тірег полған. Ол сыынаң піс, сағайлар, хаастар, хызыллар паза шорлар алай тиксі орыстинаң адалған «инородецтер», «Минусинск татарлары», хакас тіп аданып, пір чон полып, Хакас чирінде чуртапчабыс.
Пӱӱн республикабыс пары, тілібіс хазна, ӱгредіг, наука, СМИ-лар паза чайаачылар тілі полчатханы пастағы съезд чӧрімінең кӧні палғалыстығ. Хакас уезді, облазы тӧстелбеен полза, пӱӱн хайдағ синде поларҷых пістің тілібіс паза тиксі культурабыс, кибірлерібіс? Чуртирҷых па пу синде тілібіс? Ікінҷілестіг. Кӧзідімге ырах парарға кирек чоғыл. 1947 чылда Шарыпов аймаан Хызылчар крайына пирібіскеннер. Іди Орах, Арыпкаев, Додонков, Парна паза пасха даа хакас ааллары Хызылчар крайында пол парғаннар. Ол ааллардағы чоныбыс, национальнай административно-территориальнай пӱдістең тастыхти халып, тіллерін, кибірлерін 50 чыл аразына чідір салған. Чоғыл национальнай пӱдіс - чоғыл сурығлар. Анда хаҷан даа школаларда хакас тілін ӱгренмееннер. Пӱӱн Шарыпов паза Ужур аймахтарында хакас тілі чоғыл тиирге чарир.
«ЧАЗЫДАҒЫ ФИЛОСОФ»
Пастағы съезд соонаң, 20 чылларда, съездтер удаа иртір турғаннар. Пӧкчең сурығлар кӧп полған. Пілдістіг, ол чӧрім паза чонның тиксі хайынызы революция соондағы алызығларнаң палғалыстығ полған. Ідӧк съезд араласчылары тиксі Сибирь чоннарының чыылығларында аралазарға Омсксар паза Тюменьзер делегаттар ысханнар. Ол тустағы хайыныстардаңар паза съездтердеңер пар пічіктер паза тархын істезігҷілерінің тоғыстары. Мин, андар тирең кірбин, хысхаҷахти ол чӧрімнің матырларына хайығ айландырарға сағынчам.
Пастағы паза соондағы съездтернің тоғызында ӧткін араласханнарның паза устағҷыларның санында, С.Д.Майнагашевтең пасха, удаа таныхталчалар П.С.Доможаков, Сатик Окунев (пай кізі), И.В.Барашков, К.С.Тодышев, Г.Н.Киштымов, Г.И.Итыгин паза аннаң даа пасхазы. Пілдістіг, соонаң оларның чуртас чоллары аймахти салылған. Пілчебіс пе піс олардаңар, хакас чоныбысты піріктірер пастағҷылардаңар? Чох, прайзының чуртас чолын пілбинчебіс. Мин пу пічиимде Сатик Окуневке хайиим айландырчам. Ӱр ниместе, ирткен чӱс чылның 20 чылларында, пазылған чоохты хығырғам. Ол адалча «Чазыдағы философ». Анда чоох парча Саттых пайдаңар, фамилиязы адалбинча. Пу чирде аны таныбас кізі чох полтыр паза ол 1905 - 1917 чылларда национальнай чӧрімнең устаптыр, соонаң Сибирьдегі тӱрктерні пір республикаа піріктірерге кӱстентір. Пу танығларны кӧріп, сағынчам, Саттых паза Сатик Окунев пір кізі полар.
Хайдағ кізі полған ол, хайдағ аның омазы ол чоохта?
Чооғы аның амыр, маңзырабас, чібекнең нымзах тӧзепчеткен осхас. Че олох туста, пір дее туртухпин, книга хығырчатхан чіли чооғын сал парча. Таныхтирға кирек, орыс кізінең орыс тілінеңӧк чоохтасхан полар. Аның чооғында Хаңза пигдеңер чоохтар, тахпахтар паза сӧспектер, тапчаң нымахтар: кемнің паҷазы чоғыл? - Адайның. Кемнің чӱрее чоғыл? - Чарғыҷының... Ідӧк ол тӱстерні чарытча.
Чуртаста пик хоныхтығ пай кізі. Маллары кӧп паза чахсы породалығ. Чӱгӱрҷең аттары сабланча. Малларынаң айғазарға хониинда ӧнетін мал имҷізін тутча. Аның хайах заводы пар, хайзында эстонец ирен тоғынча. Прай аалдаң сӱт алча. Чайлағзар кӧсчетсе, прай аал соонҷа кӧзібісче.
Ол кибірлерге тудынып чуртапча, че олох туста аның чуртында наа паза пасха чирдең теелістері кӧрінче. Кӧзідімге алза, улуғ алай ырахтын аалҷылар кірзе, столында хой иді, айран, потхы, хайах, ӧріңме, уннаң пулғалған тадылығ чиис, аарлығ шоколад паза коньяк полча. Ол туста аарлығ шоколадты паза коньякты ырахтын садысчаң полар. Саттыхта кидертін килген ученайлар хайди даа ааллаҷаң полтырлар. Палазы ағырыбысханда, піреезін Минсуғзар имҷее паза пасхазын хамға ысча. Имҷі дее, хам даа пір тиң, чахсы ахча тоғынып алғаннар.
Ол иб аразында ӧңніг хакас кип-азахтығ чӧрче, че олох туста чуртында европейскай костюмнар ілілік, аймах ідіс-хамыс, кӱмӱс изерлер, кӱмӱснеңӧк чазалған сундухтар. Сундухтарда, тізең, чахсы библиотека чыылча. Ол ӱгренҷіліг кізі. Аннаңар чоохтапча аның библиотеказы паза пай пілістіг чооғы.
Ӱлгӱ алысчатханына паза хан тузындағы ас саннығ чонны пазынғаны хоостыра орыс нанҷызына орыс чон пыролығ нимес тіп чооғына піди нандырча: «Полған на тӱлгӱ позының хузуриина махтанча, алай хайди тіпчелер англичаннар, полған на чон позының ӱлгӱзіне турыстыра. Мин сағынчам, минің чоным ам даа пасха ӱлгее турыстыра нимес». Анаң, чооғын узарадып, таныхтапча: «Піс, хаҷаннаң мал тудып, чазыда чуртирға кӧнік парғабыс. Іди чуртааннар ағаларыбыс, пабаларыбыс. Пістің чонға заводта, тимір хайылдырҷаң цехта, шахтада тоғынарға ирте. Сағын кӧріңер, минің чуртым хыринда кокос пальмазын одырт салза, пір чыл пазынаң хайди полар ол, салых парар. Пістің кізі шахтада ідӧк салых парар. Піске ирте андағ тоғыстар толдырарға».
Андағ хынығ, пос оңдайлығ аның сағыс-кӧгізі. Хайзынаң чаразарға даа алай чараспасха даа чарир. Чоохтың салтарында таныхталча, революция соондағы наа чуртаснаң чараспин, Саттых Хакас чирінең парыбыстыр. Сағынчам, сынында ол тустағы ызыға ыстырар алай атырт таа салар чарғыдаң тискен полар пай кізі. Амыр чыллар полбаан нооза... Хайдағ ӱлӱстіг полған Саттыхтың аннаң андархы чуртазы тархында халбаан.
Піс революция алнындағы ӱгренҷіліг хакастарны кӧп пілбинчебіс. Пу «Чазыдағы философ» хысхаҷах чоох кӧмес тее полза, че наа, ам даа толдыразынаң таныс нимес, ӱгренҷіліг хакастың омазын асча. Сағынчам, Саттых пайдаңар пілчеткен, искен кізі пар полза, ӱндезер дее, арса.
Піс пілерге кирекпіс позыбыстың тархынын, ундубасха кирекпіс чир-суубыстың тилізіне улуғ хозым иткен паза амғы даа туста итчеткен кізілерні. Пар нимені хайраллап, тилідерге оой арах, чох нимені тӧстеп, пӱдірерге сидік...
Автор :
Радион СУНЧУГАШЕВ, «Хабар» газетаның ӧӧн редакторы
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
26 | 27 | 28 | 29 | 1 | 2 | 3 |
4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 |
18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 |
25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде