МИН ДЕЕ ГАЗЕТАДА ТОҒЫНҒАМ, АНДА ТІЛНӀҢ ПАЙИИН АЛҒАМ
11.04.2017
Хабарлар
Пӱӱл пістің чонның газетазына 90 чыл толчатханда, минің дее хайди даа ӱндезерім килібіскен. Мағаа газетабыста тоғынарға ӱлӱс тӱскенӧк. Ол туста, хызыл чиит тузымда наа ла сӧбіре тӧстеенде, хабарҷы тоғызына уғаа туртуғып ала кіргем.
Алында мин аалдағы школада тоғынғам. Анаң, хоных хонғанда, Ағбан городсар кӧзерге кирек полған. Городта мағаа ӱгретчі тоғызы табылбаан. Облонода мині чағын даа итпееннер, че олох туста пасха кізілер ӱгретчі тоғызына оой ла кіріп алчалар тіп истілҷең. Таныстар хоостыра полбас па. Минің, тізең, андағ таныс хайдаң полҷаң.
Іди мин «Хызыл аал» газетада 1958 чыл тоозылар туста тоғынып пастаам. Минің нанҷым Константин Григорьевич Копкоевтің сурынызы хоостыра андар мині тоғысха алғаннар. Ол туста газетаның ӧӧн редакторы Елена Антоновна Абдина полған. Олар, пір турада, пір подъездте чуртап, ынағ хонҷыхтар полғаннар. Анаң, ӱр дее полбаанда, Елена Антоновна пасха тоғысха ызылған. Ӧӧн редактор тоғызына Семён Константинович Добров килген.
Пастап мин тоғынарға тың сидіксінгем. Хакас литература тілін чахсы пілбеҷең полғам. Мин кічігде Хакасиядаң пасха чирде ызығда полғаннаңар, пос тілінең іҷемнең не чоохтасчаңмыс. Ол піснең, читі палазынаң, пос тілінең не чоохтасчаң полған. О-о, хайдағ аарластығ кирекке ол пісті ӱгрет салған - аны піс соонаң на паалаабыс. Іҷеҷеебіске улуғ алғыс! Ол тың хыйға, ырах паза тирең сағыстығ, кӱлӱк ипчі полған. Прай саринаң арығ оңдайлығдаңар аны ызығдағы чон тың улуғлаҷаң. Аны аарлап, Вера Константиновна тіп айланҷаңнар. Пасха ипчілернің аттарын на пілҷеңнер. Комендатура тоғынҷылары даа «Син, Вера Константиновна, Кемеров облазында чалғыс ла андағ кӱлӱк істенҷізің. Прай ниме идіп пілчезің» тіп махтаҷаңнар. Хакас ипчілер кӧп ниме идіп пілҷеңнер нооза. Ам даа андағлар, неке. Аннаңар даа полар, іҷемні прай палаларынаң хада прайзынаң пурун ызығдаң позыдыбысханнар. Ол полған 1949 чыл тӱгенчеткенде.
1950 чылларда хакас тілі амғы осхас пай полбаан. Кӧп орыс сӧстерінең тузаланҷаңнар. Мині «Хызыл аал» газетада тілбесчі тоғызына одырт салғаннар. ТАСС-тың статьяларын паза хабарларын орыстинаң хакас тіліне тілбестирге кирек полған. Пастағы чылларда мағаа чахсы полысхан минің хонғаным Михаил Иванович Боргояков. Ол ХакНИИЯЛИ-ның наука тоғынҷызы полған. Хакас тілін уғаа маңат пілҷең. Тілбестег дее киреен ӧтіре пілҷең. Тиктең нимес соонаң ол тіл наукаларының докторы атха турысхан. Аннаңар Москвадағы даа, чир-чарыхтың даа кӧп ученайлары чахсы пілгеннер, аның пасхан тоғыстарына чӧленҷеңнер. Р.Д.Сунчугашев аның наукадағы иткен тоғыстарынаңар пасхан статьязын Алтай тіллерінің ӧӧн журналында сығарған. Михаил Иванович хакас тілін ӱгренҷең паза істесчең киректе килкім ученай полған.
Хакас тілінің ис-пайы ХХ чӱс чылның иліг чылларында чідігдең сыххалах полған. Че, пола-пола килгенде, 1920 - 1950 чылларда тӧреен тӧллер, тіл киреенең пӧзік ӱгредіг алып, хакас тілінің улуғ чідіглерін кӱлӱк оңдайларынаң істес сыхханнар. Прай саринаң тоғынып, теориялығ істезіглер идіп, чідіглерні чарыхха сығар турғаннар. Іди тілібіс пайии айландырыл сыххан. Мында ол ученай-лингвисттерні адап пирерге сағынчам. Олар - Д.Ф.Патачакова, М.И.Боргояков, Д.И.Чанков, В.Г.Карпов, Н.Г.Доможаков, фольклорист В.Е.Майногашева паза изебі чох хайҷы-нымахчылар С.П.Кадышев, М.К. Добров, П.В.Курбижеков, А.В. Курбижекова, Е.Н.Кулагашева, П.В.Тоданов паза даа пасхазы. Писательлер чи! Алып алыңар М.С.Коковты, А.М.Топановты, И.М. Костяковты, М.Е.Кильчичаковты, В.А.Кобяковты, И.Г.Котюшевті, М.Р.Баиновты, Н.Т.Нербышевті - прайзын мында адап таа полбас. Олар прайзы «Хызыл аал» газетанаң чағын палғалыс тутчаңнар. Газетаа чоохтар паза кибелістер пазып, хакас тілін пайытханнар.
Семён Константинович Добров, газета редакциязынаң устап, кӧп туза иткен. Ол, устағҷы полып, пісті пір дее тың хырыспаҷаң. Аның хысхырғанын мин пір дее испеем. Уғаа пазымнығ паза чахсы хылыхтығ кізі полған. Прай даа кізее ол паарсах полҷаң.
Мин, редакцияда тілбесчі полып, орыс тілінең пасхан кӧп статьялар тілбестеем. Че газетада ол орыс тілінең пасхан авторның ады-солазы турҷаң, тілбесчінің ады, тізең, анда чох полҷаң. Аннаңар кӧп кізі мині газетада тоғынғанымны пілбинче дее, неке.
Газетада тоғынчадып, мин ідӧк ааллардаң ысхан пічіктерні, иптеглеп, тӱзетчең полғам. Минің ол тоғызым С.К.Добровтың кӧңніне кірҷең. Ол пічіктерні пасха журналисттерге, махтап, хығыр пирҷең. Іди мин редакцияда пис чыл артиинаң тоғынғам. Пу наада Елена Антоновна Абдина «Хызыл аалдаң» «Хабарға» теере статьязында ученай Валентина Майногашеванаң хада тоғынғам тіп пас салтыр. Ағаа улуғ алғызым читірчем! Паза Каркей Нербышев пірсінде адабох пирген.
Ол туста мағаа кӱстіг журналисттернең хада тоғынарға ӱлӱс тӱскен. Нандырығлығ хачы полған Иван Васильевич Капчигашев. Ол мині пір хатап таа хырыспаан. Минің пастағы тустарда чабыс синде тілбестелген статьяларымны, пір дее мағаа чоохтанмин, иптеп ле тӱзет салҷаң. Ӧӧн редактор орынҷызы полған Архип Гаврилович Шурышев. Пай тілліг хабарҷы полған Степан Таштандинов. Сын киректер ӱчӱн хорыхпин кӱресчең Филипп Бытотов. Писатель Иван Костяков Асхыс аймаанҷа ӧнетін хабарҷы полып тоғынған. Поэт Моисей Баинов Москвада Литература институдын наа ла тоосхан соонда піссер тоғынарға килген. Ідӧк пісте тоғынған уғаа пілістіг поэт Михаил Чебодаев. Хайҷы М.К.Добровтың оолғы Ибрагим Добров андағох таланттығ, чайаачы паза даа пасхазы.
Пірее туста телетайптаң наа ла килген ТАСС хабарларын, табырах сығарыбызар ӱчӱн, паспин даа, машинистканың хыринда турып, тілбестирге килісчең. Пу кирекке кӧнігіп аларға оой ла полбаан. Мағаа пу тоғыста маңат полысханнар И.В.Капчигашев паза А.Г.Шурышев. Чӱреемде амға теере оларға алғызымны ал чӧрчем.
Редактор Семён Константинович Добров газетаның тиражын ӧскірер ӱчӱн пісті аалларҷа чӧргісчең. Пірсінде мин іди Ӧӧк пилтірі аалда, турадаң тураа чӧріп, кізілерні газетаа пазындырғам.
Кізілер ол туста газетаа маңат пазынҷаңнар. «Сызыро апсахтың» паза «Тырбос инейнің» хазалҷых чоохтарын чидікпин сағыҷаңнар. Ачырғасха, амды пос тілінең газеталар паза книгалар хығырҷаң кізілер асхынах халып одырчалар.
Мин, газетада тоғынып, позыма кӧп туза нимелер алғам. Пасха чирде олған тузымда ызығда ӧзіп, анаң Москвада пӧзік ӱгредіг алып, хакас тілінің пайын чахсы пілбеҷең полғам. Анаң газетада тілбесчі полып алған пілізім соонаң «Алтын Арығ» паза «Ай Хууҷын» алыптығ нымахтарны орыс тіліне тілбестеенімде, уғаа туза полғаннар. Пістің чирібістің аалларынҷа чӧріп, аймах кізілернең тоғазып, чонның хайди чуртапчатханын кӧрҷеңмін паза хайди чоохтасчатханын исчеңмін. Соонаң олар мағаа наука тоғызында уғаа кирек пол парғаннар.
Автор :
Валентина МАЙНОГАШЕВА, филология наукаларының кандидады
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы