«МИН ЧАСКАЛЫҒ КІЗІБІН»
21.04.2017
Хабарлар
Кізі кӱннің сай хайдар-да маңзырапча, нимедеңер-де сағыссырапча, аны-мыны ит саларға кӱстенче. Пӱӱн иділ парған нимелер соонда халчалар, таңдағызына наа пӧгіннер турғызылчалар...
Мария Сергеевна Сартыкованың (Тоданова) чуртас чолы андағох полбаҷаң ма. Тӧреен паза ӧскен Таштып аймаандағы Улуғ Пор аалда.
- Аннаң андар паза аал чоғыл, чыс тайға пасталча, - хатхырып чоохтидыр ол.
Кӧрген ползар, хайди ол хынча позының аалына, анда чуртаан чонға. Амды ол аал чоғыл. Тура алнында хаҷанох ӧскен ағастар ла сорайыс тур-чалар. Тӱнӱктер паза хазаалар орнында салғанахтар ӧс парғаннар. Ибіре ӧңненчеткен ай-мах-пасха порчолар ла харах ӧріндірчелер. Тайғаның кӱбӱр чирінде кӱр паза пӧзік ӧсклеп партырлар. Мария Сергеевна хонҷыхтарын, ӧӧрелерін сағысха кирген. Аның сырайы чарып парған, чооғы ӱзілбинчеткен.
Мында сағызыма кірче улуғ поэт Каркей Трофимович Нербышевтің «Чуртас чории» кибелізі, кӧӧн чӱрек тибіреде пас салған андағох кӱстіг паза кӧӧлбек композитор Георгий Иванович Челбораков:
Чыллар табырах хайылча,
Кӱмӱс хыролар сабылча.
Чӱреҷеем кӧӧлҷе сыртлапча,
Ниме-де миннең ырапча...
Хызыҷах улуғ сӧбіреде аҷазы Сашаның соонаң тӧреен. Анаң Моисей, Пётр, Дмитрий, Василий паза Андрей полғаннар. Пабазы Сергей Васильевич леспромхозта тоғынған, іҷезі Клавдия Васильевна школаны, арығлап, чуғҷаң, соонаң совхозта аймах-пасха тоғыстар иткен. Сӧбіреде Машаа кӧп ниме артылған. Чапчаң хызыҷах прай нимее нандырығлығ хайарға кӧнік парған, кӧп ниме идерге маңнанҷаң, іҷезі-нің чахсы паза ізестіг полысчызы полған.
Ағбандағы музыка училищезінзер 1967 чылда 8 класс соонаң ӱгренерге кіріп алған. Мында улуғ харындазы ӱгренчеткен. Маша ӱгретчі Валентина Дмитриевна Парсаеваның клазында ӱгренген. Кӧге чайалған хызыҷах домранаң иртеннең иирге теере ойнап турған. Уроктар тоозыл парза, «Кӱн чахайағына» чӧрҷең. Павел Михайлович Ким устапчатхан оркестрде ойнаан. Ансамбльнаң Хызылчарда, Новосибирскте, Москвада, Молдавияда, Тувада, Финляндияда паза Киргизияда полған. «Кӱн чахайағы» ансамбльға 20 чыл азыра чӧрген тиирге кирек.
1973 чылда Новосибирсктегі М.И.Глинканың адынаң хазна консерваториязынзар кіріп алған. 1978 чылда чир-суунзар айланып, Ағбандағы музыка училищезінде домра клазын апарған. Соонаң дирижирование, методика, педагогика, кӧг тиріглері практиказын иртір сыххан. Н.Ф.Катановтың адынаң ХГУ-дағы искусство институдында дирижирование апарған.
Мария Сергеевна музыка колледжінде хакас чонның кӧг тиріглерінің ӱгредіг программазын тимнирінде ӧткін араласхан. 1986 чылда чиит музыкант «Домристтерге пьесалар чыындызы» книга сығарыбысхан.
Пу тоғысты Россияның культура министерствозы II степеньніг дипломнаң таныхтаан. Хакасияның музыка школаларының ӱгретчілеріне семинарлар иртіредір. Ӱгренҷілернің кӧглер марығларында удаа жюри араласчызы поларға килісче. 1996 чылда Ағбанда «Чатхан: тархын паза амғы тус» чоннар аразындағы симпозиумда улуғ чоох тутхан.
М.С.Сартыкова музыка колледжінде, А.А.Кенельнің адынаң 1 № музыка школазында, республикадағы олған искусство школазында, ХГУ-дағы искусство институдында тоғынча. Мария Сергеевнаның ӱгренҷілері Ағбандағы, А.А.Кенельнің адынаң региондағы «Юные дарования» марығларда дипломант паза лауреат аттарға турысханнар. Сибирьдегі, Хызылчардағы «Надежда» чоннар аразындағы фестиваль-марығларда, Улан-Удэдегі «Наидал-2003» чайаачы олғаннар музыка мариинда Гран-при паза лауреат аттар алғаннар.
Хакасия культуразының саблығ тоғынҷызы Мария Сергеевнанаң музыка колледжінде илееде чыллар хада тоғынған пианист, концертмейстер Ольга Георгиевна Стрекалева. Ааллардаң килген хакас палаларға ол уғаа паарсах. Алтон-читон чылларда музыка школазында ӱгренмеен хызыҷахтарны паза оолағастарны пианинонаң ойнирға кӧніктірҷең. Чойланысха хынмас, кӧні чоохтығ ӱгретчінің кӧңніне пістің кӧйтіктен пілбес, уйатчыл, амыр хылиибыс кірҷең полар тіп сағынчам. Удаа ибінзер хығырып, чейнең сыйлаҷаң, ӧкер вазаҷахта конфеттер полҷаң. Ибдең полызығ албинчатхан палаларны кӧріп, урокка оох халазахтар ағылып, азыранарға маңнанмаам тіп, чей ізіп аларға чӧптеҷең.
Аллығ істіліг ӱгретчі чиит арғызына, Мария Сергеевнаа, кӧп тузалығ чӧптер пирген. Ікі музыкант ипчі хакас оол-хыстарны ӧӧр тартарға кӱстенген. Прай ла ниме чылбыраң полбинча: піреезін кӧдіре алып одырарға, хай піреезінің миизіне ӧтіре чоохтанарға килісчең. Пістіңнернің малхатчыхтарын, сала ла полза, пурдайыбысчатханнарын піліп, кӧбізін махтап салып одырарға килісче. Аннаңар музыка колледжін дее, искусство институдын даа тоосхан соонда олар ӱгретчілеріне алғызын читірчелер.
Мин пір ле кӧзідімде Мария Сергеевнаның махтағлығ, матыр хылиин кӧзіт пирерге сағынчам. Пірсінде Ут кӧлзер кӱне пар килерге сағыныбысхабыс. Аның андар пар килерҷік теенін искен полғам. Хада хығырып алғабыс. Айас, ізіг кӱн турчатхан. Кӧлге ӱр дее кірерге киліспеен, кинетін тигірде хара пулуттар, чыылыс парып, кӱн хараан туу чабысханнар. Мин, тоңҷыл кізі, сала маңзыри суғдаң сығара хонып, ӧл кип-азаам алыстырып, чылығ иде тонан тастабысхам. Тӱрчедең соох чил сабыл сыххан. Мария Сергеевнаның суғдаң сығарын сағыпчабыс. Ол, тізең, маңзырабин, аар-пеер чӱс чӧрче. Сыдабин, парып, суғдаң сығарға хығырғам. Ол кӱлінмин дее, минзер кӧрбин дее чоохтанча: «Имненерге килгенде, ӱр арах суғда полып аларға кирек. Андада туза полар... » Кӧлдең ол кӧгер парған ирніліг сыххан. Пот хайдағ хылых! Пот хайдағ пик сындырлығ полған! Андада чоо чапсаам паза махтаам.
- Маша, син тоғысха нинҷе часта парчазың? - сурғам, Сыра кӧлде тынанчатханда.
- Иртен алты часта турчам, сигіс часта тоғыстабын. Ибзер иирде сигіс час соонаң на айланчам, - нандырған ол.
- Майыхпинчазың ма кӱн тооза тоғыста?..
- Майыхчам, че тоғынарға кирек. Кӧбізін уйғу читпинче, -нандырған ол.
Тӱрче тапсабин одырған, анаң теен:
- Мин часкалығ кізібін тіп сағынчам. Хынған хызым пар (Наташа, ХГУ-дағы искусство институдын тоозып, С.П.Кадышевтің адынаң культура кінінде театрлар ӧмелерінің методизі полча. - Авт.). Кӧңніме кірчеткен тоғыста тоғынчам. Харындас-килнілеріме, туңмаларыма паарсапчам. Олар мағаа чахсы хайчалар.
Мария Сергеевна, мин сині тӧреен кӱніңнең чылығ алғыстапчам. Хазииң пик ползын. Чуртазың ідӧк ле ипти-тапти парып одырзын.
Автор :
Галина ЧАПТЫКОВА (СУНЧУГАШЕВА), СССР-ның Журналисттер пірігізінің кізізі, Хакасия культуразының саблығ тоғынҷызы
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
26 | 27 | 28 | 29 | 1 | 2 | 3 |
4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 |
18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 |
25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде