АЙРАН ПАЙРАМЫНДАҒЫ ТАХПАХТАРЫМ
30.06.2017
Хабарлар
Мин хабарҷы Илья Топоевтің 14 июньда «Хабар» газетада «Айран ӱлӱкӱні ирт парды, тадии ахсыбыста ӱрге халды» статьязына ӱндезерге сағыныбыстым. Мин дее анда полғам нооза.
Пірсінде Асхыс аймаандағы «Хуртуйах тас» музейнің устағҷызы Оксана Горбатова мағаа сығдыратча: «Алефтина Васильевна, піс музейде Айран сузы ӱлӱкӱнні иртірерге тимненчебіс. Сірер анда, аралазып, тахпахтар саларзар ба?» Хара пастығ позым ноға анда араласпаспын? Сах андох ынабысхам. Ол кӱнні улуғ ӱлӱкӱн чіли чадап сахтап алғам.
Тус читкенде, «Хуртуйах тас» музейзер килгебіс. Сиден істіне кіріп, амыр хоных паза хазых сурап, Улуғ инебіске пазырғам. Чон мында хымысха ла чіли хайынча. Хой сохчалар, хазанда ит пызырчалар, потхы хайнатчалар. Мин дее, олардаң халбасха тіп, хакас ибіҷекте ағас сапчахта хайах ӱсчем.
Пӧгініп, сананған тус хоостыра Айран сузы ӱлӱкӱнні азарға ӱс чалаң чиде тӱскен. Музей тоғынҷылары Леонид Горбатов, Николай Сазанаков паза Максим Боргояков хакас кӧгенектіглер. Ӧңніг хурларын хурчантырлар, тууп маймахтарын кистірлер. Арығли пурунғыдағы алыптар чіли кӧрінчелер.
Кӧп аалҷы килтір. Ағбаннаң «Чон кӧглері» ӧме килген. Ис пилтірі паза Полтах ааллардаң полғаннар, Таштып паза Асхыс аймахтарынаң аалҷылар читкеннер. Ачырғастығ, че Пии аймаандағы Сос пилтіріндегі музей тоғынҷылары килбееннер.
Айран сузы уғаа чахсы ирткен. Мин анзына чоо морсынғам, чыылысхан чон, чахайах ла чіли, аар-пеер чайхалыс турған. Чир-чайаан даа хадох араласхан осхас полған. Піс ибіҷектерҷе пас чӧрчебіс. Мына чоғархы тӧӧдегілер пісті, аарлығ аалҷылар идіп, ибіҷексер кирчелер, изен-минді пирчелер.
М.Е.Кильчичаковтың адынаң литература музейінің устағҷызы Надежда Боргоякова арачын ас читірче. Мин, ағаа полызып, тахпах салчам:
Алтын чірчеліг ас читірчебіс,
Амзап пиріңер, аалҷылар!
Кӱмӱс чірчеліг ас читірчебіс,
Кӧмес тее ал пиріңер, аалҷылар!
Айраннығ чаймах читірчебіс,
Ал пиріңер, аалҷылар!
Кӧбіктелген айран пирчебіс,
Кӧдіріп, тудыңар, аалҷылар!
Анаң позым айраннығ чірчені алыбысхам. Паар-чӱрееме уғаа истіг пол парыбысхан, че істіме толбаан. Аннаңар пазох ла пір-ікі чірче хортхладыбысхам. Ок-ка, уғаа чахсы айран итчеттірлер! Айранға тос парғам. Чир столдағы ас-тамахты амзапчатханда, аалҷылар сурчалар: «Ноо чирдеңзер, кем полчазар?» Мин пазох тахпах пастыра нандырчам:
Алтон аймах тастығ
Ағбан суғ хазындағы
Апчинай аалында тӧреем.
Тоғызон аймах тастығ
Тӧӧ суғ хазындағы
Тоң тадар Оот пилтірі аалында ӧскем.
Кӧк тайға арали аххан Тӧӧ суғ
Кӧп мал-хустың суғады полча.
Кильчичаковтарның кӧӧленізінде ӧскен
Кеен кӧргенектері полчам.
Парбах ағастар арали аххан Тӧӧ суғ
Палыхха уғаа пай суубыс полча.
Парчан Бурнаковтарның Пархазы мин полчам...
Тар даа полза, адам чирі пар,
Тайыс таа полза, Тӧӧ суум пар.
Тӧӧ істіне толдыра чурттығ
Тайыларымның чеені полчам.
Хазыр даа аххан Тӧӧ суубыс
Хайалығ Чымыр хайа тӧзінҷе ахча.
Хылҷыҷахтарның тӧлінең сыххан
Хыс-чахсызы мин полчам.
Халын тайға арали аххан Тастып суғ
Харағайлығ тағ хыринҷа инчедір.
Хыйлар родының килні полып,
Хылыхха кірген хыс мин полчам.
Ол кӱн мағаа тус таа ирткені пілдірбеен. Чоныма ӧрінчем, нинҷе муңар чыл ӧтіре айран, талған, абыртхы ас-тамаабыс чітпеен. Сіліг кип-азаабыс хайраллал халған. Пістің чоныбыс кӱлӱк, хыйға паза пызығ холлығ. Аннаңар, чоныбыс арали пазып, хыңнан чӧргем:
Ах чазының ӧңненгені Ах талайның ор-кӱзі.
Арғал чонның сарнасханы Айран астың ор-кӱзі ни.
Кӧк чазының кӧгергені Кӧк талайның ор-кӱзі.
Кӧп чонның кӧглескені Кӧбіктіг айранның ор-кӱзі ни.
Алтон минің сӱрмезім Арғама чайылды ни.
Арғал чоным сарнасханы Айран астың ор-кӱзі ни.
Иліг минің сӱрмезім Иңніме чайылды ни.
Ил-чонның кӧглескені Ирееттіг астың ор-кӱзі ни.
Ик-ка, и-ик! Ик-ка!
Чахсы, чапсых Айран пайрамы полды. Нанарда, улуғ хазаннаң айран сустып, ибзер ағылғам.
Автор :
Алефтина КАРАМАШЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы