САЛБЫХ КӰРГЕНІНДЕ
08.08.2017
Хабарлар
Пасха хан чирінең килген аалҷылар саблығ Салбых кӱргенінзер парарға чарат салғаннар. Аннаң сығара - Шира аймаанзар.
Хығырығҷыларның хайзылары ол тилекейге саблан парған кӱргенде полбаан полар, аннаңар искеннер ле. Аның сылтаанда аннаңар кӧмес чоохтап пирер сағыс.
Салбыхтағы кӱрген Алтынзархы Сибирьдегі иң саблан парған паза таңнастығ хумартхы полча. Ол Ханнар чазызында орныхча: анда кӧп (60-ға чағын) кӱрген турғызылған сылтаанда, аны іди адап салғаннар. Позы кӱрген пурунғы хағанның килкім сыырады полча, ол тустарда паза аның соонаң 25 чӱс чыл изере Хакас чирінде аннаң кӱстіг хан чох полтыр, таныхтапчалар ӱгредігліг пілігҷілер. Ол килкім пӱдіс мындағ: тың пӧзік нимес (6 метрҷе) кӱрген муғуй хайа-тастарнаң хазаалал парған, оларның полғаны ла 50 тоннадаң асча. Амға читіре пілдістіг нимес, хайдаң тапханнар ол тастарны паза пістің эра алнындағы 3-ҷі чӱс чылында аны хайди турғызып алғаннар.
Пастап ла 1739 чылда Салбыхтағы кӱргеннеңер пас салған Россиядағы пілігҷі паза чорыхчы Герард Фридрих Миллер. 1954 - 1956 чылларда анда хазыс тоғыстарын апарғаннар материальнай культура тархынының институды паза ХакНИИЯЛИ, оларнаң устаан академик С.В.Киселев.
Кӱрген хайа-тастарнаң хазаалал парған квадрат полча (70х70м). Ырахтын ол хайа-тастардаң пӱт парған арыға тӧӧй кӧрінче. Ол пурунғы тигіриб паза обсерватория полғанох тіп саналча: Кӱннің паза Айның тигірдегі чолларын кӧртісче. Аның ӱстӱне чир урғанҷа, аның істінде хомдаа тӧӧй сыырат хазыл парған, істін тоснаң халын сулғап салғаннар, тирее - 2 метр.
Кӱргенні нинҷе-нинҷе хати талааннар, аннаңар чазанҷыхтарны, тудынҷаң-хабынҷаң нимелерні, тиріглерні оғырлап чӧрібіскеннер. Хан сӧӧгінің хыринда алты кізінің сӧӧгі табылған, олар чағыннарының алай туғаннарының сӧӧктері полчалар тіп саналча. Олар хағанны тігі чирзер ӱдес саларға кирек полғаннар. Итсе, сағынза, андағ полбаан полар. Хағанны аның хадағҷы чааҷылары алай хуллары халғанҷы чолға хада апарған поларлар. Ол кӱргеннең пірее 20-ҷе километр ырахта тас хасчаң орын табылған. Арса, ол муғуй хайа-тастарны аннаң ағыл килгеннер тіп сағыс пар.
Піс андар читкенібісте, пісті ол музейнің директоры Василий Георгиевич Боргояков удурлаан. Ол аалҷыларға анда турғызыл парған хакас иблерінзер кір пар килерге, андағы нимелернең паза кӱргеннеңер чоохтапчатхан пічіктернең танызып аларға чӧп пирген. Прайзының ӱчӱн ахча тӧлебізіп, Вольфрам Айс піске тӧлирге чаратпин салған, піс тоғырланзабыс таа.
Анаң піс Василий Георгиевичсер кӱргеннеңер чоохтап пирерге айланғабыс. Анзы, тӱрчедең андар ӧнетін ӧме килер тіп сылтанып, гид поларға ынабин салған. Че Татьяна, минің ипчім, анзына тимде полған: Интернеттең паза пісте пар книгадаң кирек пілістер пазып алып, аалҷыларға кӱргеннеңер чарыда чоохтап пирген.
Кӱргенні ибірчеткен хайа-тастарда, ол хайраллалбинчатхан тустарда пістің «чорыхчыларыбыс» постарының кірліг «істерін» артызыбох салтырлар: «Мында ол-да ол кізі полған» тіп пазылых сӧстерге илееде урунарға киліскен. Най изі чох полған чізе. Итсе, сарығ сырнаң пазылған ікі ат хайхат салған: Таня, Олег, анаң оларны эллипснең сулғап салтырлар. Аалҷыларға кӧртіс пиргенде, анзылары, хатхырызыбызып, аның хыринда хайди даа сомға суурынып аларға кирек тіп чарат салғаннар: ол хай-дағда таңнастығ танығ полча тіп сылтанғаннар.
Андартын сыхчатханда, музей ээзінең анымҷохтазып алғабыс. Хазаалал парған орында мині хайдағ-да пілдізі чох ниме пасча тіп пілдірген. Піс, редакция тоғынҷылары, пір хати анда полғаныбыста, піснең хада парған профессор Яков Иванович Сунчугашев анда энергетика хайдар кӱстіг тіп таныхтаан полған. Анзы орта полчатханын кӧртіс пирер ӱчӱн, ол піске, теестеп, ікі алюминий эмек пирген, оларны «Г» буква чіли пӱктебізіп, хысха саринаң кічіг чірчее турғызыбысхан.
- Амды кӱрген істінзер кіріңер, - чахығ пирген ол.
Андар кірген полған на кізінің холында тудынған чірчедегі эмектер пірік сыхханнар. Итсе, Игнатий Миягашевтің эмектері ноға-да кизе-тоғыр айлан парыбысханнар.
- Сағаа андар кірерге чарабинча, - хормачылан салғабыс андада. - Хаған сағаа тарынча полар.
Нандыра чолда пістің машинабыс ікі хати палчахха патхан. Піс, мин, Тито паза Тарина Богатырева, Максим оолғынаң хада, машинадаң сығыбысхабыс, аны ідерге тимде полғабыс. Че Паолина, аар-пеер чӧргізіп, палғастаң сығып алған. Пістің полызиибыс ікі дее хати кирек чох пол парған.
- Паолина - шумахер! - махтабысхан аны Тарина.
Пригорскта азыранып алып, піс чолыбысты Шира аймаанзар тутхабыс.
Автор :
Олег ШУЛБАЕВ (Узарааны полар)
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы