ШИРА КӦЛЛЕРӀНДЕ
09.08.2017
Хабарлар
(пасталғаны - http://khakaschiry.ru/news/detail.php?ID=4415 )
Олох кӱн піс Тус кӧлзер чит парғабыс. Кӧмес тее полза, хығырығҷыларға аннаңар чоохтап пирер сағыс: арса, илееде кізі андар пар таа килер. Итсе, іди дее андар кӧп кізі чӧрче. Пірдең, Хакас чирінең не нимес,
парчан даа Россиядаң тіп чоохтирға чарир.
Тус, адынаң даа сизінзе - уғаа тустығ кӧл. Андағы минераллар хоостыра паалаза, ол Хакас чирінде пастағы орында турча. Тилекейдегі иң тустығ кӧл - ол Ӧліг талай. Тустың чалбаа - 1,5 квадраттығ километр, иң тирең орны 4,5 метрге читче. 18 чӱс чылға читіре Тустаң тус аныҷаңнар.
Учёнайлар, сынағлар иртіріп, пір сағысха килгеннер: Тустың суу - чӱректі, нерваларны, сӧӧк-саахты имниріне тың тузалығ, гинекология сурығларын даа пӧгеріне хабасча.
Чайғы пасталарынаң ол кӧлде суғ хапчығай чылып парча, аның чылии ізіг кӱннерде 25 - 30 градусха читче. Чылии кӱскее читіре тудылча. Анда ізіг кӱннерде сомарға уғаа истіг: суғ, тусха пай полып, кізіні чахсы тутча. Анда, ойда чадып алып, пірее ниме хығырарға даа чарир.
Піс, тізең, андар пулуттығ, улуғ нимес чилліг кӱнде парғабыс. Пӱӱл, от айында чӱзе наңмырлар чаап, андар парчатхан чол тың сайбал партыр: хорийахтар (чулахтар) тойлығ чирні анда-мында чір салтырлар. Аннаңар, андар чидіп алар ӱчӱн, пірееде тохтирға, нандыра айланып, пасха чолҷа парарға, машинадаң даа тӱзерге килісчең. Че пістің «шумахерлер», Паолинанаң Вольфрам, пісті андар читір салғаннар.
Ахча тӧлеп салып, кӧл хыринзар читтібіс. Че анда соммаабыс: аның чарлары хыринда суғдағы пуртах от ӧс партыр, кӧлге кірҷее чоғыл. Кӧлге кір полҷаң орын кӧр салып (анда арығ орынға читіре чардылар салыл партыр), анда соом сыххабыс. Итсе, сомарға ӱр киліспеен: чабых ахсылығ ӱр соом полбассың. Мин, учама чадыбызып, чӱс сыххам. Че андағ даа оңдайда тустығ суғ пурныма сабыл парчатхан: чил, улуғ полбаза даа, салғахтар кӧдір салчатхан. Арығли полбаста, аннаң сығарға киліскен. Чайынҷаң орын сомҷаң орыннаң илееде ырахта, пірее чӱсче метр полар, турған. Че хайди идер зе, тусха пастыр парған иді-чаннығ чӧрбессің нооза.
Мин сах олох туста Тувада Совет тузында Дус-Холь (Сватиково) кӧлде полғанымны сағысха кир килгем. Редакцияда ол туста ідӧк хабарҷылар аразында марығ иртірілҷең. Чиңісчее сыйыхха 10 кӱнге Тағлығ Алтайзар алай Тувазар командировкаа чӧр пар килерге оңдай пирілҷең. Мин, чиңісчее сых парып, Туваны таллап алғам: анда студент тузындох танызып алған нанҷыларым пар полған, олар мині республикаҷа ал чӧрерлер тіп ізенгем. Тик ниместең культура тоғынҷыларының профсоюз обкомынзар путевка тілеп айланғам. Ӧрінізіме, мағаа Дус-Хользар чӧр пар килерге оңдай пиргеннер. Анда, пістинең тиңнестірзе, хай-хай истіг: чайынҷаң орын сомҷаң орыннаң хости, сомып алдың тустығ суғда - чайыныбыс. Ол ікі орынны ағас тротуар піріктірче. Піске, тізең, тозын-сиихтас тобыра парарға киліскен.
Итсе, иді-чааныбыста халған тусты Пілӧ кӧлде чайыбызарға уғаа чахсы оңдай пол парған. Иирде, азыранып алып, піске хараазын мылчада чуунып аларға уғаа чахсы оңдай пол парған, анзынаңар Вольфрам андағы устағҷынаң чӧптезіп алтыр. Мин, иң соонаң кіріп, кӧрзем, аалҷылар (Вольфрам, Жаниб паза Тито) сабынҷаң орында хуруғ сыбырғынаң постарын хыйтладып одырчалар. Сыбырғыны алып, мин пастап ізіг суғда аны нымзадып алғам, анаң на сабын сыххам. Аалҷылар мин чіли тудынғаннар. Ол кӧлдең Ағбанзар килчеткенібісте, анда мылчада пол килгеннері иң чахсы кирек пол парған тіп таныхтааннар. «Ӧбекелер чолынҷа» чӧргеннерін санабаза. Оларның хайиин ӧӧнінде пістің хайа-тастар, андағы хоостар, пічіктер тартханнар.
Паза анда сомарға пірдеезі ынабин салған. Аннаңар, нандыра тартып, Пілӧ кӧлзер чол тудыбысхабыс. Андар апарчатхан чол чахсы полтыр. Чидіп алып, Вольфрам андағы хайдағ-да тоғынҷынаң телефон пастыра чоохтазып алған. Анзы, киліп, пісті прай 12 кізіні, ікі хадыллығ тураа кир салған. Ікі чиит оол, Дима паза Вася, піске тӧзек-частых ағыл пиргеннер.
Піс тохтаан чирдегі туралар парчан ВСК компанияни полтыр. Піс хонған тураны ВСК ээзі позына пӱдіртір. Анда узуҷаң ӱс комната, кухня, туалет, душ пар полтыр.
Піснең хости грек-рим кӱресчілері ээленіп алтырлар, анзы даа пілдістіг: ВСК ээзі Вадим Топоев позы даа ол спорт кӧрімінҷе спорт узы полча. Олар чуртаан тура хыринда спортзал, турниктер, брусьялар турғызыл парғаннар. Иртенінде мин дее оларда ілін чӧргем,- Аалҷылар, тізең, «Ӧбекелер чолынзар» чӧрібіскеннер, оларны андар, тілбесчі полып, Татьяна апарған. Киҷеегізінде Тус кӧлде соом салып, аның ханы кӧдіріл килген, чадап-чудап аны тӱзіріп алып, аалҷыларнаң хада чӧрібіскен. Ікінҷі тілбесчі Тарина Богатырева андар оолғының ӱчӱн парбин салған. Максим Пілӧ кӧлде сомарға ынабысхан, анаң андартын сыхпин даа, теедег, сомған. Мині, азааң ағырығ тіп, Татьяна апарбин салған. Аннаңар мағаа ол кӧмес ле тустығ кӧлде тостыра соомып аларға чахсы оңдай пол парған, пулуттығ паза улуғ нимес чилліг кӱн турған даа полза.
Тынанған оңдайнаң ол курортча пастыр чӧр пар килчеткем. Ол ВСК-ни полчатханын киречілеп, пір тураның ӱстӱнде ол фирманың чаламазы чилге чалбастанчатхан. Пасха тураларның ӱстӱнде - Хакасияның чаламазы. Анда магазин, хараадағы бар, столовай пар полтыр. Піс ол столовайда, аалҷылар чох таа полза, азыранып алғабыс. Кинетін не піснең пір чиит хыс, тадарлап, «Изеннер!» тіп кӱлімзіреп ала изеннескен. Ол анда кухняда тоғынчаттыр. Танызып алғабыс -Лена Ачитаева полтыр, мындағы администратор Ачитаев - аның тайызы. Чиит хыс ХГУ-да ӱгренчеттір.
Пілбес, кем хайди сағынча, че мин чииттер пос тустарын іди тузалығ иртірчеткеннеріне морсынчам: тоғынып, олар ахча паазын чахсы оңар сыхчалар, постарына кирек нимелер алып алчалар, Пілӧ кӧл осхас орында полып, хазыхтарын даа тыыдып алчалар.
Пілӧ кӧл ікі кӧлдең пӱт парған: олар удур-тӧдір ніскеҷек суғ чолынаң палғалысчалар, аның чарларының тиксі узуны - 71 километр. Анда форель, миндір, кета палых ӧскірчелер. Аны хастада аймах-пасха аң-хустар чуртапчалар. Ағын хустар, тізең, часхы-кӱскӱзін тынанарға анда тӱсчелер.
Аалҷылар иирзер чидіс килгеннер, че андар кірбееннер, піске сығдырадыбызып, пісті чолда сахтап алғаннар. Олар «Ӧбекелер чолынзар» чӧр пар килгеннер.
Ағбанзар читкенібісте, мин шахматча чоннар аразындағы марығ иртірібізерге сананыбысхам: Франция ӱчӱн - Жаниб, Германия ӱчӱн -Вольфрам, Перу ӱчӱн - Тито, Россия ӱчӱн - мин. Че орай полып, паза аалҷылар майых парғаннарын кӧріп, марығ иртірілбин халған.
Автор :
Олег ШУЛБАЕВ (Узарааны полар)
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы