НОҒА ТІЛІБІСНЕҢ ОРА-ПУЗА ТУЗАЛАНЧАТХАНЫН ТОХТАТПИНЧАБЫС?
19.09.2017
Хабарлар
Пiрсінде киректер хоостыра Таштыпта наа ла азылған автовокзалзар парарға киліскен.
Ам на нааҷылалған тура істі-тастынаң уғаа сіліг кӧрімніг полтыр. Істінзер кірзеңӧк, харааң алнында стенее толдыра чапсырылған баннерде сіліг автобустың кӧрімі. Аның ӱстӱндегі чардығында улуғ букваларнаң «Счастливого пути» тіп пазыл партыр. Чол чӧрчеткеннерге чахсы, килістіре алғас. Анаң кӧрізімні алтында пазыл парған сӧстерзер кӧместең индіргем.
Хығырыбызып, пастап піл полбаам, хайдағ тілнең олар пазылғаннар. Англия тіліне тӧӧй нимес. Немецтер дее іди паспинчалар. Кӧмес тее полза, школада ол тіллерге ӱгренгемӧк. Хатабох хығырғанымда, о, хан-худай, хакас тілін піди моңнандыр салған осхастар нооза.
Кӱлген кізі кӱліп алған полар, хомзынғаны хомзынған полар, неке, пу сӧстерні хығырып. Мағаа уғаа ачырғастығ пілдір парған пістің тӧреен тілібіс ӱчӱн. Мин сах андох билет сатчатхан ипчізер пастырғам, кем піди хакас тілін иреелеп салған тіп сурғам. Ол пір дее ниме пілбинчем, пастыхнаң чоохтазыңар теен. Иртенінде пастыхха телефонҷа чоохтап пиргем хайдағ алҷаас ит салғанын. Соонаң, кӧрзем, пасха баннер хыс салтыр. Анда саба пазылған сӧстерні тӱзет салтыр.
Пу кирек соонда мин пасха даа орыннарда хайди хакас тіліне тілбестеп салғаннарын ӧнетін кӧр сыххам. Азынада чоохтапчам, кирек уйан. Кемнің сағызы хайди читче, іди пас салча одыр. Саба тылаас сығарча тібезіннер тіп, кӧзідімнер пирчем. Пір садығ туразында хығырып алғам: «... ас-томаан садар оринни». Пу ас-тамаан сатчаң орын полбас па? Андох пазыл партыр: «Тоzын tyзы. Тынаz кӱннері». Ниме таныхтапчатхан полҷаң пу сӧстер?
Аал чӧптері дее орта адан полбинчатханына учураам. Пір аал чӧбі позының адын «... сельский Советтің администрациязы» тіп тілбестеп алтыр. Мында хакас сӧстері чоғыл даа. Орыс сӧстерні хакас букваларынаң пас салғаны ла кӧрінче. Паза пірсінде «... аал чӧбі муниципальнай ӱчредіғнің устағ-пастаа» тіп пас салтырлар. Арса, хакас тіліне наа сӧстер киріл парған, мин не аны пілбинчем?
Улам пілдізі чоғыл, хаҷан пістің ааллардағы школалар ідӧк порастанчатсалар. Школа адын пілістері нинҷе читче, іди пас салча осхастар. Пір школада «Министерство просвещенияны» «Министрлер просвещениязы» тіп тілбестеп алтырлар. Пасха аалда «Индіркі» сӧс ноға-да «Індеркі» пол партыр. Пу кӧзідімнерні мыннаң мындар узарадарға чарир. Прай орыннарда поларға ам даа киліспеен. Че андағ пӧгінім пар. Кем-де алҷаастарны тӱзедерге полыс пирерге кирек нооза. Іди полбаза, хакас сӧстігіне наа сӧстер хозарға килізер. Пу «улуғ пілігҷілер» сағын таап алғаннарны чи.
Хакасияның Конституциязында пістің республикада ікі хазна тілі тіп пазыл парған: орыс паза хакас. Ол сылтағнаң прай учреждениелер, аннаң даа пасха чон чӧрчеткен орыннар аттары ікі тілнең таныхталарға кирек. Че амғы туста ол тоғысха тың на хатығ хайығ айландырылбинча, аннаңар прайзы ла республиканың ӧӧн законын толдырарға маңзырабинча. Хынғаннары тілбестеп салчалар, хынмааннары ідӧк ле суғ ағынынҷа чӱс парып одырчалар.
Пӱӱнӧк прайзын хатығ хызааннирға мин хығырбинчам. Че сынап хакас тілінең тузаланарға сағынчатсалар, орта иде толдырарға кирек постарының кӱстеністерін. Тілні чахсы пілчеткеннерзер айланарға. Кирек полза, хайди пазарын пірер букванаң даа пазып аларға, іди ле оңмас чох пазыбысчадарға хылынмасха. Хайдағ даа полза, ол хакас чонның муңарлап чыллар хайраллал халған тілі. Ора-пуза тузаланчатса, чонны улуғлабинчатханы полча тіп сағынарға килісче. Итсе, сіліг паза орта пазыл парған танығларны кӧрзе, чӱрекке чахсы пілдірче.
Пу чооғым хоостыра сағыстарым пар. Республика, аймахтар синінде халых комиссияларын тӧстеп саларға. Олар пу киректі сыныхтағда тутсыннар паза олох туста полызығ пирзіннер. Андар хакас тілін чахсы пілчеткен кізілерні кирерге. Хайдар айланардаңар азынада чарлағ идібізерге. Сыннаң даа, піреезі сағынза даа, че кемзер полызығ сурап айланарын пілбинче полар. Аннаңар постары таап алған кізілерзер айланчалар, тігілері, тізең, хакас тілін ӧтіре пілбинчеткен пол парчалар. Ол оңдайнаң тілбестеглер оңар-тискер полғлап парчалар. Алай андағ комиссиялар пар ба? Пар полза, тоғыстарын толдырбинчалар тиирге чарир.
Пу олаңай ла нимес сурығны кӧдіріп, мин Таштып аймаандағы ла кӧзідімнерге тӧстенгем. Арса, пасхазында андағ нимес? Іди полза, ӧрінерҷікпін.
Автор :
Георгий КУНУЧАКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы