ХАҶАН РЕСПУБЛИКАБЫСТЫҢ ТІЛ ОМАЗЫ ИПТЕЛЕР?
24.10.2017
Хабарлар
Георгий Кунучаковтың 19 сентябрьда сыххан «Ноға тілібіснең ора-пуза тузаланчатханын тохтатпинчабыс?» статьязында ағырсымнығ сурығ орта кӧдірілче. Хабарҷы, Таштып аймаандағы чон хакас тілінең пазылған баннерлердеңер, организацияларны таныхтапчатхан чардыҷахтардаңар чоох апарып, оларны саба тілбестепчеткеннері хоостыра хомзынызынаң ӱлесче.
Таныхтирға кирек, халғанҷы туста организациялар тілбестег киреене хайығ сал сыхханда, хакас тіліне тілбестелген искіріглер кӧптелче. Олар орта пазылған ползалар, ӧріністіг, саба пазылған сӧстер, тізең, хакас тілін пілчеткеннерні хомзындырча. Че ол алҷаастар хакас чонын на сағыссыратпазын, ідӧк муниципалитеттернің, хазна паза хазнани нимес пӱдістернің устағ-пастаан сағысха тӱзіртсін. Ноға? Наука саринаң орамадағы танығлар, рекламалар, баннерлер аал-городтың тіл омазына кірчелер. Олар тура тастын чазапчалар алай ардатчалар. Итсе-де, чуртапчатхан орнына хынчатхан кізі аны иптир паза истіг идерге кӱстенер. Алҷаастығ пазылған сӧстер орынның тиксі омазын ардатча тізе, саба полбас. Ағаа хоза, организациялар аттарында алҷаастар учурапчатханы республиканың тіл политиказын сайбапча.
Тілбестегдеңер чоохтаза, мындағ салтарларға килерге чарир: пастағызы, пірее тілбестеглерні хакас тілін сала-сула пілчеткен кізілер тілбестепчелер, аннаңар алҷаастар пол парча; ікінҷізі, хакас тілінең пазылған чардыҷахтарны, искіріглерні сығарчатхан чирде, хакас шрифы чох полып, буквалар саба сых парчалар. Таныстарымнаң истерге килісче, пастыхтары, хакас тілін пілчезің тіп, организация адын тілбестирге полые пирерге сурынчалар.
Тирең сағынминчатхан пастыхтар іди хылынчалар тиирге чарир. Тілбестег кирее аймах-пасха полча нооза. Кӧзідімге, тіл пілбинчеткен кізі, хакастар аразында пол парып, пастыр килген кізі ниме тіпче тіп, танызынаң тілбестеп пирерге сурынар. Танызы, ӱр сағынмин, пір-ікі сӧснең нандыр пирер: «Кем полчатханыңны сурды». Мындағ тілбестег тілнің орта паза толдыра пӱдістерінең тузаланарын киректебинче, аны хакас тілліг полған на кізі ит полар.
Че саңай пасха кирек - организациялар аттарын тілбестирі. Андағ аттар ӧӧнінде хадыллар паза терминнернең тузаланылчалар. Олар орыс тілінде дее наа сӧстерні таныхтапчалар, хакас тіліне ниик ле тілбестелбинчелер. Аннаңар мындағ тілбестегҷе ӧнетін тимнегліг кізілерзер айланарға кирек. Ӧӧнінде пу киректі республиканың ӱгредіг паза наука министерствозының терминология комиссиязындағылар чахсы пілчелер.
Терминология комиссиязы 2004 чылда, ХакНИИЯЛИ-ның тіл пӧлиине тӧстеніп, тӧстелген. Ол хакас тілі тилізінең палғалыстығ сурығларны ӧменең ӱзӱрҷең пӱдіс полча.Терминнерні тілбестирі аның кӧні тоғызы полча. Аның араласчыларының ӧӧн тоғызы хакас тілінең палғалыстығ. Анда ХакНИИЯЛИ-ның, ӱгредіг паза наука министерствозының, Хакас филология кафедразының, газета, телевидение, Хакас книга издательствозының тоғынҷылары паза писательлер істенчелер.
Организация аттарын наа ла тілбестеп пастаанда, терминология комиссиязының
чыылығларында хай пірее организация аттарын хайди орта тілбестирі ӱзӱрілген паза тілбестеҷең оңдайлар чарадыға алылғаннар. Оларның піреезін адирҷыхпын: кӧп сӧстіг пӱдістердең хыйызары; чоннар аразында тузаланылчатхан терминнерні артызары, че хакас тіліне килістіре сӧс полза, аны кирері; кӧп сӧстіг ат полза, оңнағны таныхтапчатхан сӧсті халғанҷы орында турғызары, алнында иң ӧӧн пілдірігліг сӧстер парча. Кӧзідімге, «Муниципальное бюджетное учреждение города Абакана «Абаканская служба благоустройства» организация ады піди тілбестелче: Ағбан городтың муниципальнай бюджет учреждениезі «Ағбандағы город чазаҷаң служба».
Хомзынысха, аал-городтардағы тілбестеглерні сыныхтиры терминология комиссиязының тоғызына кірбинче, аның республикаҷа чӧрер оңдайы чоғыл, чарадығлары, тізең, чӧп синінде. Аннаңар саба пазылған сӧстерні кӧр салзаңар, организация пастығынзар кӧні айланарға чарир. Че кирек чылдырылбаза, терминология комиссиязынзар, адрестеріңні, ады-солаңарны пазып, алҷаастығ тілбестегні сомға суурып, пічікнең айланарға чарир. Чуртапчатхан чирібіс хакас тілінең орта пазылған искіріглернең чазалзын.
Автор :
Ирина ЧЕБОЧАКОВА, терминология комиссиязының кнезі
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы