«ЧУРТАС ТОЛҒАЛЫСТАРЫ» - ХАТЫҒ ТУСТАРДАҢАР ПЬЕСА
08.12.2017
Хабарлар
Драматург Валентина ШУЛБАЕВА
Пӱӱл кӱскӱзін саблығ драматург Валентина Шулбаеваның наа пьесазынаң танысхам. Ол пылтыр «Инесай» литература-хоос журналда сығарылған. Чайаачы ус наа тоғызын «Чуртас толғалыстары» адап салтыр.
Чоохтирға кирек, Валентина Гавриловна аймах темаларға чарыдылған пьесалар пазарға кӱс. «Сарналбаан сарын» паза «Чурта, нанҷы, ундуба» пьесалар Илбек Ада чаадағы сидік тустаңар парча. «Сыын мӱӱзі» ойында экология сурығлары кӧдірілче, «Тирең кичігде», «Сакура алҷасчатханда», «Хайда ол кӧк таң?» пьесаларда амғы чуртастың оңдайлары кӧзіділген.
Валентина Шулбаеваның пу ойыннары, Хакасиядағы ла нимес, Башкортостандағы паза Тувадағы театрларда турғызылғаннар. Халғанҷы пьесалардаң «Хан Мирген» тархын драмаа чағын ойынны таныхтирға кирек. Анда VIII-IX чӱс чыллардағы киректердеңер чоохталча. «Хан Мирген» хоостыра турғызылған спектакльны Хакас драма театры 2014 чылда Хазан городта ирткен татар драматургы К.Г.Тинчуриннің адынаң национальнай драматургия кӧзідиинің фестивальына ал чӧрген. Анда ойын пӧзік паалалған, пістің артисттер Гран-приге турысханнар.
«Чуртас толғалыстары» пьесазар айланза, ол пістің хазнада Совет тузында ирткен репрессияларға чарыдылған. 1937-1938 чылларда ідӧк хакастарның кӧбізі, тиктең пыролаттырып, репрессияа хабылған. Мындағ сидік тема пістің драматургияда пастағызын на кӧдірілче. Аны драматург ӧӧн матыр Исат Тодиновтың чуртазы хоостыра кӧзітче. НКВД-зар хоп пічіктер кірче. Анда чиит кізіні ӱлгӱні хомайлаан тіп найнапчалар, пабазы Сабылны, тізең, тамахтығ аңмарны ӧртебіскен тіп пыролапчалар. Ол пічіктерні аалдағы ооллар Иресканаң Петрока пазыбысханнар. Исат, чарғаа пиріп, кӱрезерге пӧгінче, че айағ пілбинчеткен репрессия машиназы кӧні чоохтығ, иптіг оңдайлығ оолның часкалығ чуразын прай сайбабысхан. Пабазын НКВД тоғынҷылары ат салғаннар, позын он чылға соох Колымазар ызыға ызыбысханнар. Анда тӱӱлістіг, хорғыстығ хариб полған, хайзында муңар кізі, тик чирдең чарғыладып, хыйалланған, пазындырған. Одіртіп тее салҷаңнар.
Драматург ойында ӧӧн матырның Колымадағы чуртазын толдыразынаң кӧзітче. Кізілер анда ӧзӧгіске, аар тоғысха сыдабин, сеектер чіли хырылчалар, кічіг алҷаас ӱчӱн харибҷілерні карцерзер одыртчалар. Кӱннең кӱнге олар надзирательлерге чонның ыырҷыларызар тіп сӧклеттірчелер. Оларны кізілерге санабинчалар. Пастағы пӧлиинің читінҷі кӧрімі иң хорғыстығ полча. Исат ӧліг кізілернің сӧӧктерін, соорға таарлап алып, полған на хараа тирең оймахсар тазыпча, анда оларны, одыңнар чіли, ойымзар кӱребісче. Ол тоғысха ӧӧн матыр сала ла алаах парбинча. Ағаа пілдірче: ӱреен харибҷілер, тіріліп, позынзар холларын сунчалар, Колыманың тоң чирінде чадарға хынминчалар. «Чуртас толғалыстары» пьесаның пу ӱзігін хығырза, кізінің чӱреенҷе соох ойлапча.
Исат таа Колымада чат халарҷых, неке, че тӧреен чиріне, чуртасха паза хада хонғанына хынызы ағаа прай сидіксіністерні тобырарға, харибде кізі омазын чідірбеске кӱс пирче. Аннаңар матыр тахпахтарында сарнапча:
Хайран минің тӧреен чирім,
Хайдағ ырахта халды ни?
Хайран минің хынғаным,
Хайдағ чирде чӧрче ни?
Валентина Шулбаева хыныс темазын полған на ойында кӧдірче. Кізілерге Исатнаң Соломейнің хынызынаңар хығырарға чапсых таа полар. Пӱӱнгі кӱнде чииттер, хоных хонарға маңнанмин, чарылыс парчалар, чахсының чахсызын тілепчелер.
Пьесаның ӧӧн матыры кӧӧленісчеткен хызына тіпче: «Мин сині, Соломей, он даа палалығ ползаң, аларбын». Исат позының сӧстеріне турысча, че аның хонғаны ол харибде одырчатхан аразында пасха кізее ирге парыбысча.
Ойында кӧнізінең пазылбинча, че сизінгенде, Соломей - абахай хыс. Аның пабазын, кулакка санап, индірібіскеннер, іҷезі, чобаға пастырып, ӱреп парған, че андағ даа полза, аалда кӧп оол аннаң хада хоных хонарға тимде. Иреска оол, Соломейні аларға пӧгініп, Исатты хоптап, пічік пазыбысча. Оӧн матырны ызыға ызыбысханда, чиит ипчі тойлығ халча. Аалдағыларға пазындырбасха тіп, ол ӱгретчі кізінең хоных хон салча. Соломейнің ікінҷі ирі полбаан полза, Исаттың Макрин хызыҷаағы даа хазых полбасчых, аннаңар ипчіні пыролирға сидік. Драматург мында сынны кӧзітче. Репрессияа хаптырған чон харибде ирееленче, сӧбірелері чир-суғҷыларына нимее салдыртпинчалар.
Исат, кӧп чобағ кӧрген дее полза, тӧреен чирінзер айланча, аннаңар позын ырыстығ кізее санапча. Чир тӱбінде пол киліп, тіріг халарға, тӧреен чирінде чуртирға - ол илбек часка. Драматург Валентина Шулбаева мындағ сағысты читірче: «Пу чир-чалбахта пос чирінең артых пір дее ниме чоғыл». Пу сағысты авторның полған на чайаачы тоғызында сизінерге чарир. Хығырығҷыны Исат, Колымадағы харибде одырып, кізі омазын чідірбееніне чапсытча. Сынап пик сындырлығ кізі полтыр.
Литературоведтер Валентина Шулбаеваның «Чуртас толғалыстары» пьесазын пӧзік паалааннар. Драматургтың ойыны хоостыра позының сағыстарынаң Хак-НИИЯЛИ-ның ӧӧн тоғынҷызы, филология наукаларының кандидады Нина Майнагашева ӱлескен:
- Хакас литературазында репрессия темазы мының алнында чазытта полған. Валентина Шулбаева аны пастағызын на чарытча. Хакастарның илеедезі репрессияа хабылғаң ӱлгӱлерге хыйыхтаттырған. Анзы ойында чахсы кӧзіділген. Ӧӧн матыр Исат Колымада полған, аның сӧбірезі сайбал парған, пабазы ӧдірт салған. Харибдең айланғанда, Макрин хызыҷаа Исатты пабам адирға хынминча. Олғаннар позын чонның ыырҷызының хызы сӧклепчелер тіп хомзынча. Андағ нимені кӧп хакас сӧбіре ирткен. Че Исат прай сидіксіністерні тобырып, чуртасха пик кӧрізін, хынызын чідірбеен. Чоохтирға кирек, ызыға ыстырған хай пірее кізілер, оларның палалары ам даа хазых, аннаңар пістің чонның чардығына пу тема кӧдіргені кирек Ідӧк тархын сурығларын литература саринаң чарытханы уғаа чахсы.
Санапчам, Валентина Шулбаеваның «Чуртас толғалыстары» пьесазын театрда турғызарға кирек, ол хакас драматургияны пайыдарҷых. Хомзынысха, хакас тілнең пьесалар асхынах пазылча. Хакас театрларда полған на чыл турғызар ойыннар чоғыл, олар пар полза, спектакльны чайир режиссер табылбинча. Пістің театрлар хакас тілін тилідерге киректер, ол сценада истілзін. Пiрее кӧрігҷілер, ойынның ӱчӱн нимес, тӧреен тілін истіп аларға чӧрчелер. Чиит улуснаң театрға кӧнктірер тоғысты апарарға кирек. Драматургия тархын сурығларын хоос тілнең чарытса, ол уғаа тузалығ.
Литературовед Нина Майнагашеваның сӧстерінең чарасчабыс. Ізенчебіс, пу чағында Валентина Шулбаеваның наа ойыны театрда турғызылар, пьесаның матырларының ӱлӱзі кӧрігҷілернің чӱреен тибіредер.
Автор :
Майя КИЛЬЧИЧАКОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы