ХАРЫНДАС - ПИҶЕЛЕР - ЧИР ӰСТӰНДЕ ИҢ ЧАҒЫН КІЗІЛЕР
19.12.2017
Хабарлар
Юрий МАМЫШЕВ паза Нина МАРЧЫН кічіг палаҷахтарынаң
Прай даа хызыҷахтар кічігде кӧклӧнең ойнапча. Кӧклӧні, ыңааҷахты чіли орап, абыдып узутча. Андағ ойыннар хызыҷахтарны іҷе поларға тимнепче полар. Хызыҷахтарның ойнапчатханнарын кӧріп, сизінгем, пір хызыҷах кӧклӧзін иркелетче, азырапча, анда ла маң чохха тӱсче, ікінҷізі, тізең, онҷаан чазапча, ол ла тонандырчатхан полча. Ӱзінҷізі, илееде кӧклӧ ағылып, прайзын «пала» идінген. Сағыныбысхам, пу хызыҷахтар хайдағ іҷе поларын амох сизінерге чарир. Че сынында анзы, хызыҷахтар ӧс парза ла, кӧрінер.
Ӱр ниместе Пии аймаандағы Алахтайлар аалында чапсых сӧбіренең танызып алғам. Ынағ сӧбіре 15 чыл ирке-паарсаста чуртапча. Ирепчі, пис палаа чидініп, уламох пілізіп паза ынағ чуртапча. Юрий Мамышев паза Нина Марчын сӧбіредеңер хай пірее ниме чоохтааннар.
- Юрий, Сірер хада хонғаныңарнаң хайди танызып алғазар? Нина - хонҷых республикадаң, Сірер - Алахтайлар аалынаңзар.
- Нинаның ӧӧрезі Ынырма пістің аалда чуртапча. Аның ирі Михаил - минің арғызым. Оларзар ааллап чӧрҷеңмін. Пірсінде, сомнарын кӧрчеткенде, уғаа ӧкер хысты кӧр салғам. Сомда халын паза узун састығ абахай тува хыс турған, ол минің хайиимны тартхан. Сырайға иптіг. Сіліг сас саңай хайхатхан. Андағ састығ хыстарны мин хаҷан даа кӧрбеем. Аннаңар кем полчатханын сурғам. Ынырма ӧӧрезінеңер чоохтаан. Ол андада Ағбанда, чуртап, ӱгренчеткен. Нинҷе-де тус пазынаң танызып алғабыс.
- Нина, Сірер хайда ӱгренгезер?
- Мин Хакас хазна университедінде агрономға ӱгренгем. Ӧӧрем Ынырма, хакас оолға ирге парыбызып, Алахтайлар аалзар кӧзібіскен. Мин оларзар ааллап килҷеңмін, анда Юранаң танызып алғабыс. Алахтайлар аалда Тува чирінең ӱс ӧӧре чуртапчабыс. Мында хоных хон салып, ідӧк ӧӧрелер полчабыс, ирлерібіс - арғыстар.
- Нина, Сірер кӧп палалығ іҷе поларға сағынғазар ба? Улуғ сӧбіре тӧстирге кем кӱстенген?
- Улуғ сӧбіре полар тіп сағынмаам даа. Пастағы пала тӧреен соонаң ікінҷі паланы табарға чаратхам. Пала чалғызан ӧспезін, аның хада тӧреен харындас-пиҷе ползын тіп сағынғам. Олар, хада ӧсселер, чахсы пілізіп, ынағлазып чуртирлар. Хада тӧреен харындас-пиҷелер - чир ӱстӱнде иң чағын кізілер. Соонаң сӧбіреде пасха даа палалар тӧрееннер. Іди піс пис палаа читкебіс.
- Сірер специальность хоостыра тоғынчазар ба?
- Чох, ӱгредиимні тооспаам. Хоных хон салғанда, ӱгредиим тохтатхам, хызым Елена тӧреен, ағаа амды 15 час. Анаң - Самсон, ол 11 частығ. Алексей оолғыбыс 8 частығ, Артём 6 частығ паза Анатолий 4 частығ. Ӱгренерге паза киліспеен. Мин Алахтайдағы школаның столовайында тоғынчам.
- Ипчі кізінің иб аразында уғаа кӧп тоғыс: чиис пызырары, тураны чыы тартары, кип-азахтар чууры, ағаа хоза палаларнаң айғазарға маңнанарға кирек. Хайди Сірер ол тоғыстарны идерге маңнанчазар?
- Піс ибдегі тоғыстарны прайзына ӱлестір салғабыс. Тура істін чыы тартарға улуғ палаларым постары сыданчалар. Кухняда, тізең, мин хайынчам.
Палаларнаң чалғызан на айғаспинчам, ол тоғыс ирепчінің полғанына ла артылча. Мин тоғыста ползам, пабалары оларнаң айғасча. Палаларыбысха хайығ сыбыра салчабыс. Олар ӧс парғаннар, амды сидік нимес. Кічіг паланаң сидік. Амды олар ӧӧнінде посха сыданчалар.
- Юрий, Сірер нименең айғасчазар?
- Мин аалдағыларның хойларын хадарчам. Ол тоғыснаң часхы-кӱскӱде айғасчам. Хомзынысха, чыл ибіре нимес тоғынчазың. Часхызын хойларны им поралаан суғда чуупчабыс, чылығ полыбысса, оларны хырыхчабыс. Чайғызын хойлар хуртап таа парчалар, оларны имнирге килісче. Кӱскӱзін соохтарға читіре хадарып, анаң оларны пазағы часхызына читіре ээлеріне пир салчабыс.
Чайғызын ідӧк маң чох тус, пос хонииндағы малға от тоғынарға кирек, аннаңар аал хойларын палалар хадарарға полысчалар. Олар пістің чахсы полысчыларыбыс полчалар.
- Палаларыңның улии школа тоозарға чит парир. Хайдар ӱгренерге кірерге сағыс тутча?
Нандырча Нина:
- Лена имҷі поларға сағынча. Аннаңар ӱгредіге улуғ хайығ салча. Школада ӱгреніп, ибде ідӧк кӧп хығырча, амды консультацияа чӧрче. Ол пістің уғаа кӱстенҷік, чахсы ӱгренче, экзаменнерге матап тимненче.
Имҷі тоғызы сидік, че уғаа кирексіністе, аннаңар тоғыс таап аларға оой полар. Кічіглері школа соонаң хайдар ӱгренерге кірердеңер ам даа сағынғалахтар. Самсон паза Алёша кӱреске хынып чӧрчелер. Арса, школа соонаң постарын спортта сынап кӧрерлер. Кічіглері олған садынзар чӧрчелер, оларны кружокка пирерге ам даа ирте.
- Сӧбіреңернің кибірлер пар ба?
- Я, улуғ нимес кибірлер пар. Кӧзідімге, полған на неделя сай тынағ кӱннерінде аймах-пасха тадылығ чиистер алчам. Анаң мылча соонаң, чей ізіп алза, прай сӧбіренең кино кӧрчебіс. Пу кибір ӱр ниместе тӧстелген. Оолғыбыс Самсон хоос фильмнерні, Интернеттең таап, піске кӧзітче. Сӧбіреде пу кибір тудылар тіп сағынчам. Піс сӧбіребіснең, чыылызып, чоох алызарға алай тынанып, ойнирға хынчабыс. Аннаңар хада хоос фильмнерні кӧрері кӧңнібіске кірче.
Ирепчі сӧбіредегі кибірлерінеңер хынып чоохтааннар. Нинаның чооғына Юрий хозылған:
- Ідӧк чыл сай чайғы тоғыстары соонаң, хой хадарар тус паза от тоғызы тоозылза, піс улуғ нимес пайрам иртірчебіс. Сӧбіренең тынанып, чиис аймаан тимнеп, ит сістепчебіс. Меспекнең ойыннар ойнапчабыс алай марығлар иртірчебіс. Уғаа хынығ тынанып алчабыс. Сӧбіренең іди тынанары пістің кибірге кір парған, палалар улуғ даа ӧс парзалар, піс аны хайраллап халарға кӱстенербіс.
СӦС СОО: Мындағ ынағ паза чахсы пілізіп чуртапчатхан сӧбірезер ааллап кіргендӧк, чей ізерге одыртханнар. Соохта ізіг чей чӱреемні дее, иді-ханымны даа чылытхан. Чей ізіп, чоох-чаахнаң одырған соонда оларнаң хаҷанох таныс чіли пілдірген.
Автор :
Чоохтасхан Наталья ТЮКПЕЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы