2О17 ЧЫЛ. НИМЕНЕҢ ОЛ ТАНЫҒЛЫҒ ПОЛҒАН?
29.12.2017
Хабарлар
Хакасия пазы Виктор ЗИМИН чииттернең чоох алысча
Піснең 2017 чыл анымҷохтасча. Хайдағ ол полған піске, Хакасия чуртағҷыларына? Кемге-де ӧріністіг паза часкалығ, кемге-де хомзыныстығ, пасхазына ӧріністіг дее, хомзыныстығ даа . Че чуртас андағ, «ӧрініснең чобағ хости чӧредір» тидірлер. Кізінің чуртазы іди парча нооза - ах-хара ӧңніг.
Чыл тоозылчатса, хайдағ-да салтарлар идерге чарир, ирткен туссар кӧріп, паалағ пирерге. Анзы пісті, иткен алҷаастарыбысты кӧріп, оларны паза итпеске ӱгретче, тӱзедерге оңдай пирче. Піс тее кӧр кӧрелер: хайдағ полған 2017 чыл пістің республикаа?
РОССИЯДА - ЭКОЛОГИЯ, ХАКАСИЯДА - ЧИИТТЕР
Чыл амыр пасталған, улуғ саайлар чох. Чон Наа чылның тынағ кӱннері соонаң наа кӱснең тоғынып пастаан. Че январь тоғынҷаң кӱннерінең хысха полза даа, мероприятиелерге пай полған. Хазна устағҷызы Владимир Путиннің чарадиинаң 2017 чыл тиксі Россияда Экология чылы тіп чарлалған, аннаңар чыл пасталғаннаң сығара республикада ибіркі чир-чайаанны хайраллирына чарыдылған аймах мероприятиелер иртіп пастаан. Іди январьда «Хакасский» заповедник аймах чыылығлар, мероприятиелер иртірген. Хонҷых Сус поселокта «Заповедная смена» ӱгредіг проекті тоғызын пастаан.
Чир-чайаанны хайраллирына чарыдылған проекттің тоғызында Хызылчар, Иркутск, Братск, Дивногорск паза Ағбан городтарның олғаннары араласханнар. Хакасияның пазы Виктор Зимин ідӧк экология суриина хайығны тыытхан.
Январьда ол тоғыс чорығынаң Саяногорскта пол килген - РУСАЛ компания чир-чайаанны хайраллирына кӧстелген наа технологиялар кирчеткенінең танысхан. Ӱлгӱ саринаң сыныхтағ кирек ле, анзы бизнесті экология суриина нандырығлығ хайарға кӱстепче тиирге чарир.
2017 чыл пістің республикада Хакасия пазы Виктор Зиминнің чарадиинаң Чииттер чылы тіп чарлалған. Январьда регион устағҷызы республиканың музей-культура кінінде чиит улуснаң тоғазығ иртірген. Анда республикадағы студенттерге паза улуғ класстарда ӱгренчеткеннерге Хакасия пазынаң хада чоох алызып аларға оңдай пирілген. Пу мероприятие республикада Чииттер чылын асхан тиирге чарир. Чииттер -пістің таңдағыбыс, республика ӱлгӱлері пістің чиит улусха хайығ сал сыхханы чахсы пастағ. Ізенербіс, пу хайығ ус парбас, чиит улусха хабазығ тыып ла турар.
Пӱӱл танығлығ кӱннер илееде полған. Оларның аразында иң ӧӧні - хакас чонның пастағы съезді ирткенінең 100 чыл толғаны. 1917 чылда пістің чон, пастағы съездке чыылызып, национальнай уезд тӧстирдеңер, пос тілін ӱгренҷең школалар азардаңар чарадығлар алған. Олох чылда ікінҷі съезд ирткен, анда чонның пос устанызынаңар, пос тілінең сығарҷаң печатнай орган тӧстирдеңер, национальнай кадрлар тимнирдеңер чоох парған. Че иң ӧӧні - пу съезд чоныбыстың адын хакас тіп адирға чарадығ алғаны.
Паза пу чыл хакас газетабысха пайрамнығ полған - 90 чыл мының алнында «Хызыл аал» газетаның пастағы номері чарыхха сыххан. Мында таныхтирға кирек, хакас чонның съездінде кӧдірілген сурығ тикке парбаан - 10 чыл пазынаң газета тӧстелген. Чир ӱстӱнде хакас тілінең чалғыс сығарылчатхан газета пу тус аразына пос чонына хайдағ улуғ туза ағылғанын паалирға даа сидік. Аның страницаларында - Хакасияның 90 чыл тархыны, чоныбыс чуртазының тилізі, хомзынызы паза ӧрінізі.
ӦӦРКІ ЧӦПТЕ - ПАЙРАМ
Анымҷохтасчатхан чыл Хакасияның Ӧӧркі Чӧбіне ідӧк танығлығ полған - республиканың законнар сығарҷаң ӧӧн органына пӱӱл 25 чыл толған. Іди февральдағы сессия пайрамнығ чыылығнаң азылған. Пу чыллар аразына республика парламенті кӧп аймах сурығларны пӧккен, че оларның ӧӧні - пӱӱнгі чуртасха тӧстег полчатхан чарадығларны алғаны, ол санда Хакас Республиканың Конституциязын. Ӧӧркі Чӧп тӧстелгеннең сығара аның устағҷызы Владимир Штыгашев полча. Улуғ опыттығ, хыйға сағыстығ паза ырах кӧрістіг политик. Устағҷы полып тоғынчатхан чыллар аразына республикаа, чонға кӧп туза иткен паза ам даа итче. Хаҷан полза, аның тоғызына турыстыра паалағ пирілер ле.
ТИМІРНІ ІЗІГДӦК ТАПТИРҒА КИРЕК
Часхы килгенінең республиканың чуртазы кӱӱлеп сыххан. Іди мартта Хакасияда аймах конференциялар, культура мероприятиелері иртіп пастабысханнар. Кӧзідімге, Аршаннар аалында саблығ хакас поэт Моисей Баиновтың 80 чазына чарыдылған наука-практикалығ конференция ирткен. Мында Моисей Романовичтің чуртазы хакас газетабыснаң пик палғалыс парғанын таныхтирға кирек. Ол ӱр чыллар хакас редакциязында істенген, газетаның тилізіне улуғ хозым иткен. Чайаачы устың тоғыстарын істезеріне чарыдылған конференция ирткені ікінҷілес чох тузалығ паза танығлығ.
Халғанҷы чылларда республика ӱлгӱлері саринаң хакас тілін хайраллирына паза тилідеріне хайығ салыл сыххан тиирге кирек. Пу сурығҷа тоғыс алғым апарыл сыхханын киречілепче мартта Ағбанда «Хайралла пос тілін» семинар ирткені. Нименең танығлығ ол семинар? Ол пастағызын на олған садтарында палаларны хакас тіліне ӱгретчеткен воспитательлерге чарыдылған. Хайди тимірні ізігдӧк таптапчалар, тӧреен тілге кічігдеңӧк, олған садынаң, ӱгредіп пастирға кирек. Хакасияның ӱгредіг паза наука министерствозының грантына мындағ семинар иртірілгенін махтағлығ кирекке санирға кирек.
Часхының пастағы айында республика Чыл пазын удурлаан. Ӱлӱкӱн турыстығ ирткен. Мында хазалҷаң ниме чоғыл. Ниме кӧңніме кірбеен? Хакас ӱлӱкӱні пазох ла тынағ кӱннеріне чылдырыл парғаны. Іди пӱӱл Чыл пазына чарыдылған Ағбандағы ӧӧн пайрам 25 мартта ирткен. Хакастарның Наа чылы ноға-да тӧреміл чылдырыл парча, хакастарға піди дее чараай теен чіли. Чонның кӧңніне кірчеткен ӱлӱкӱнні республикада тынағ кӱні ит салған ползалар, кӧбізі ӧрінерҷік, неке.
ПРЕЗИДЕНТНЕҢ ТОҒАЗЫҒ ПАЗА САҒЫБААН ЧАРАДЫҒ
Часхының ікінҷі айында республикада Чиит ученайларның кӱннері ирткен. Аның тузазы улуғ полчатханында ікінҷілес чоғыл, республика ӱлгӱлері саринаң, тізең, чиит ученайларға ахчалығ хабазығ (2016 чылдаң «Чиит істезігҷі» Хакасия правительствозының ахчалығ сыйии пирілче) пирілчеткені улам ӧріндірче. Культураны алза, мында 14 - 17 апрельде ирткен «Ах иб» театрлар фестивальын адирға кирек. Республикадағы театрларның артисттері тӧрт кӱн устарын кӧзідіп сынасханнар, кӧрігҷілерге, тізең, оларның ойыннарын кӧріп аларға чапсых ла полған.
Айның танығлығ киреене, тізең, Виктор Зимин хазна устағҷызынаң тоғасханын санирға кирек. Хакасияның пазы, апрель ортызында Москвазар чӧріп, Владимир Путиннең тоғасхан. Пу тоғазығда регион устағҷызы президентке республиканың чуртас-экономика киреенеңер чоохтап пирген, сидіксіністер пар полза даа, республика тӱзімніг тилізін хайраллап халғанын таныхтаан. Пілдістіг, пу тоғазығда пасха даа сурығлар ӱзӱрілген полар, хайзылары кӧзеңе кистінде халғаннар.
Виктор Зимин Ӧӧркі Чӧптің 27 апрельіндегі сессиязында, чоох тудып, республика правительствозы отставкаа ызылча тіп чарлабысхан. Хайди таныхтаан Хакасияның пазы, ол алызығлар республиканың министрлер кабинедінің тоғызын тӱзімніг идер паза ӱлгӱдегілернің санын хызырар пӧгіннең иділче. Республика пазы наа правительство тӧстирге паза аның пӱдізін алыстырарға чарадығ алыбызарын кӧбізі сағыбаан полар, улам тоғынчатхан министрлер. Іди министерстволарның паза хазна комитеттерінің санын 32-дең 23-ке хызырыбызарға пӧгін турғызылған. Таныхтирға кирек, пу чарадығны регион устағҷызы президентнең тоғасхан соонаң алған.
МАТЫРЛАРНЫ УНДУБААЛАР
Чиңіс кӱнін таныхтирына тимненіс азынада парған, аннаңар, май пасталғандох, республикада Илбек Чиңіске чарыдылған аймах акциялар иртіп пастааннар. Танығлығларның пірсі - Ирт тағдағы мемориалда «Чиңіс аллеязы» акция полғаны. Анда республика пазы Виктор Зимин юнармия чииттерінең хада, Хакасияның Илбек Ада чаада араласхан матырларын хумартхылап, харағай хорбыҷахтарын одыртхан.
Ідӧк Хызыл чазы аалда чааҷыларға хумартхы тас азылған. Ол хумартхы таста, Хызыл чазы аалдаң чааға парып, тӧреен чирінзер айланмаан 115 чааҷының ады киртілген. Асхыс аймаандағы кічіг аалларда, тізең, чаадаң айланмааннарға хумартхы тастар азылғаннар.
Ӧӧн ӱлӱкӱн, Чиңіс кӱні, Хакасияның ӧӧн городында турыстығ ирткен. Иң морсымнығ кӧрінген «Ӧлімі чох полк» чӧрім, хаҷан Ағбанның орамаларынҷа муңарлап кізі Ада чаада араласхан паба-ағаларының сомнарын апарған. Пу ӱлӱкӱн чуртирға кирек, пістің аға-ууҷаларыбыс ӱчӱн, оларның матыр кирее ундулбас ӱчӱн. Олар, прай сидіксіністерні тобырып, піске амыр чуртас сыйлап пиргеннер...
Майдағы пасха танығлығ киректернің санында Кирилл Семёнович Тодышевтің 125 чазына чарыдылған конференцияны адирға кирек. Ол саблығ хакас ӱгретчі Хакасияның ӱгредиине паза культуразына улуғ хозым иткен. Хакастарның пастағы алфавиді тӧстегҷілерінің пірсі полған. Ағбанда Николай Фёдорович Катановтың 155 чазына чарыдылған тиксі Россия синіндегі наука семинары ирткен.
ХАЗНАНЫҢ КӰЗІ - ЧОННАР ЫНАРХАЗЫНДА
Чайғының пастағы айы культура мероприятиелеріне пай полған. 12 июньда Хакасия прай хазнанаң хада Россия кӱнін таныхтаан.
Чапсых полған кӧрерге Ағбанда пастағызын на иртірілчеткен «Россия чоннарының ынархас парадын». Хакасияда чуртапчатхан аймах чоннарның постың национальнай кип-азаан кискен делегациялары колоннанаң парғаны морсымнығ кӧрінген. Мында Совет Союзы сағысха кір килче, хаҷан чоннарның ынархазына улуғ хайығ салылҷаң. Илбек хазнабыстың кӱзі чоннар ынархазында полчатханын ундирға чарабас.
Пӱӱлгі «От ыры» фестивальы ідӧк Россия кӱнінең палғалыс парған. Хакасиязар устарынаң сыназарға Крымның, Татарстанның, Башкортостанның, Бурятияның, Новосибирск облазының, Хызылчар крайының паза Туваның ырҷылары килгеннер. Фестиваль пӧзік синде ирткенін таныхтирға кирек, аалҷылар даа морсынғаннар. Пістің ӧрінізібіске, пӱӱл «От ырының» чиңісчізі Хакасияның «Иренек хан» ӧмезі полыбысхан.
Ідӧк пу айда «Айтыс» тахпахчыларның марии ирткенін таныхтирға кирек. Хакасияның тахпахчылары пӱӱл Кызлас аалда чыылысханнар. Пу марығ хакас чонның тілін, культуразын паза кибірлерін хайраллирына улуғ хозым итче тізе, саба полбас.
Улгӱде ол туста, Хакасия пазы Виктор Зиминнің молҷааны хоостыра, алызығлар пасталыбысхан. Іди Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министріне Михаил Побызаков турғызылған, спорт министра - Сергей Головкин, пӱдіріг паза ЖКХ министріне - Валерий Келин. Хакасияның экономика тилізі министріне хати Татьяна Пауль турғызылған, че аның холына хоза тарифтерҷе паза энергетикаҷа хазна комитеді пирілген.
ЧОННАҢ ПАЛҒАЛЫС ТУТЧАҢ НАА ОҢДАЙ
3 июльда Хакасия хати тӧреенін таныхтаан - Республика кӱнін. 26 чыл мының алнында Хакасия Россияның толдыра праволығ субъекті полыбысхан. Ол кирек хакас чонның улуғ чидии полған, аннаңар пу ӱлӱкӱн иң пурнада пістің чонға танығлығ. Республика пайрамына чарыдылған ӧӧн мероприятие «Сибер ил» чоннар аразындағы форум полған. Читінҷі чыл иртірілген форумда аймах-пасха чирлердең килген улуғ аалҷылар полған, федеральнай министерстволар кізілерінең пасти Россия регионнарынаң паза Моол, Хыдат чирлерінең килген делегацияларға теере. Форум культурадағы, туризмдегі, экономикадағы, ӱгредігдегі паза чон чуртазындағы сидік сурығларны кӧдірерге паза пӧгерге полысча. «Сибер ил» турыстығ иртірілген, Хакасия пазох ла аалҷыларны чапсытхан паза постың культура-тархынынаң таныстырған. Хакас чирін сабландырғаны пу форумның паза пір пӧгіні полча тиирге чарир.
Ідӧк пу айда «Чир-чайаан» чоннар аразындағы кӧклӧ театрларының фестивальы ирткен. Пӱӱл фестивальда, Россияның аймах регионнары театрларынаң пасха, Голландияның, Испанияның паза Японияның театрлары араласханнар. Пу фестиваль Хакасия чуртағҷыларына, ойыннарны кӧріп, хонҷыхтарның паза хырығ озаринаң килгеннернің культуразынаң танызып алар оңдай пирілчеткенінең тузалығ.
Кічіг паза ыраххы аалларны хайраллирынҷа, тилідерінҷе программа хоостыра тоғыс чыл тооза апарылғанын таныхтирға кирек. Хакасияның пазы чахиинҷа хазна программазының тоғызы узарадылған. Ааллар чуртағҷылары кураторларын алғыстапчатханнары ӧріністігӧк, анзы тоғыс тиктең парбинчатханын киречілепче. Іди июльда Асхыс аймаандағы Илиморның чуртағҷылары аалның 200 чылына кураторы полчатхан ӱгредіг паза наука министерствозын ааллап хығырғаннар, хабазығ ӱчӱн алғыстааннар. Хайзы кураторлар, кічіг аалларның сурығларын пӧгеріне хабазып, андағы олғаннарға ӧрініс сыйлирға маңнанчалар. Кӧзідімге, июльдох национальнай паза территориальнай политика министерствозы Таштып аймаандағы Хурлығас аалыҷахтың палаларын Ағбанзар экскурсияа ағылған. Палаларның ӧрінізі пу полбаан, анзы, тізең, иң аарлығ сыйых полчатпас па.
Паза пу ай Хакасия пазы Виктор Зимин пастағызын на чоннаң кӧні палғалыс иртіргенінең танығлығ полған. Мындағ палғалыс проектін тимнир пастағнаң регион устағҷызы позы сыххан. Нименең тузалығ ол? Минің кӧрізімнең, ол чылларнаң пӧгілбинчеткен хайдағ-да ағырсымнығ сурығларны пӧгібізерге оңдай пирче. Пілдістіг, оларның хайзы-да алынҷа кізее теелчеткен паза сидік нимес тее полча. Аны орындағы ӱлгӱ дее пӧгібізерҷік, че ноға-да ынанминча. Чазыт нимес, ол сидіксіністеңер сурығ улуғ пастыхха читсӧк, мындох хайыныс пасталча - салтарында сурығ пӧгіл парча. Я, пар сурығлар, хайзын сах андох пӧк полбассың. Че олардаңар искірілгені дее чахсы, ӱлгӱ ол сурығны хайди-да пӧгерге кӱстенер.
ХАКАС ЧОННЫҢ СЫН АЛЫБЫ
Август Хакасияда «Этнова» чоннар аразындағы чииттер форумы ирткенінең пасталған. Хакасияда Чииттер чылы чарлалғанда, пӱӱл ол улам алғым иртірілген. Аймах регионнардаң килген чииттерні піріктірчеткен форумны пу чылның танығлығ киректері санына кир саларға чарир. Чииттер, аның тоғызында аралазып, чоох алызып паза марығлазып, наа пілістер алғаннар.
Чайғының халғанҷы айы Казанов аалдағы «Хакас аалы» музей-заповедникте Талған тойы ирткенінең танығлығ полған. Хакас ас-тамаанаң паза тиксі культуразынаң таныстырчатхан пайрамны хайди таныхтабас. Килген чонға чапсых полған аймах мастер-класстарны кӧріп аларға, талғанның тузазынаңар піліп аларға.
Улгӱ саринаң даа тоғыс августта ӧткін парған. Хакасия пазы Виктор Зимин пу айда Ағбан пилтірінде республиканың Тиліс чӧбінің теестегі чыылиин иртірген. Анаң тоғыс чорығынаң Харатассар паза Таштып аймаанзар чӧрген. Республика устағҷызы аймах-пасха пӱдіріг тоғыстары хайди парчатханын сыныхтаан, олох туста орындағы чуртағҷыларнаң, тоғазып, чоох алысхан. Мындағ тоғазығлар тузалығ, ӱлгӱдегілерге дее паза чонға даа. Пастыхтар орыннарда хайдағ сидіксіністер парын піліп алчалар, чон ӱлгӱ оларны ундубаанын кӧрче.
Паза 24-25 августта Ағбанда «Хакас чонның этногенез сурығлары» тиксі Россияның наука-практикалығ конференциязы ирткен. Ол хакас чонның пастағы съездтерінің паза чоныбыстың адын алғанынаң пеер 100 чыл толчатханына чарыдылған. Конференция ХакНИИЯЛИ туразында хакас чонның саблығ оолғы Степан Дмитриевич Майнагашевке хумартхы чарды азылғанынаң пасталған. Ученай-этнограф, халых-политика деятельі Степан Майнагашев пістің чонны піріктірген кӱлӱктернің пірсі, ол, наука-тархын саринаң істезіп, чоныбысха пір ат пирер пастағнаң сыххан. Іди аның чӧбінең 100 чыл мының алнында чоныбыстың ікінҷі съездінде посты «хакастар» аданарға чарадығ алылған. Тиктең нимес пу конференцияда хакас чонның Улуғлар чӧбі С.Д.Майнагашевті «Алып» пӧзік халых орденінең хумартхылап таныхтаан. Ол - хакас чонның сын алыбы, Хакасияның тархынында чарых іс артысхан кізі, аның ады аарласта поларға кирек.
ХАКАС ТӀЛ КӰНӀ ПАСТАҒЫЗЫН НА...
Кӱскӱнің пастағы айы ӧріністіг киректернең пасталған. 1 сентябрь - Піліс кӱні, олғаннар чахсы тынанып алған соонаң школаа парғаннар. 1-ғы классха парчатханнарға паза оларның іҷе-пабаларына пу кӱн улам танығлығ полчатпас па.
Пӱӱл республикада 1-ғы классха 8 муң артиинаң олған парған. 4 сентябрьда, тізең, пістің республика Хакас тілі кӱнін пастағызын на таныхтаан. Мындағ ӱлӱкӱн тӧстирге киректелчеткенінеңер сурығны сірер дее, пістің аарлығ хығырығҷыларыбыс, газетаа пазып, кӧдір турғазар. «Хабар» газета даа ӧткін тоғыс апарған, ӧӧн редакторыбыс Радион Сунчугашев Хакасия правительствозындағы Хакас тілін хайраллир паза тилідер комиссия чыылиинда ол сурығны кӧдіріп пӧгерге кӱстенген. Салтарында килістіре закон тимнелген паза Ӧӧркі Чӧпте алылған. Піреезі нимее кирек андағ ӱлӱкӱн, хайдағ туза аннаң сағынча поларох. Пу танығлығ кӱн ӱлгӱдегілерге дее, пос тілін чідірген чоныбысха даа хакас тілі парынаңар паза ол пістің республикада ікінҷі хазна тілі полчатханынаңар ундирға пирбес. Ӱлӱкӱн парда, хын-хынма - хайығ саларға кирек. Іди пу ӱлӱкӱн тӧреен тілібісті, кибірлерібісті паза тиксі чоныбысты сағыссыратчатхан сурығларны пӧгеріне хоза оңдай пирер. Аннаңар наа ӱлӱкӱн тӧстелгені иң пурун піске, хакастарға, тузалығ. тіл чуртирына ізеніс пирче.
Пуох айда паза пір ӧрініс полған - республиканың перинатальнай кіні тоғынып пастаан. Ыңааҷахтарның, пала тӧрітчеткен іҷелернің хазиин хайраллирын наа технологияларнаң тыытчатхан кін Хакасия пазы Виктор Зиминнің кӱстенізінең азылған. Мындағ кін азарына пістің чуртағҷылар саны читкіҷе нимес полған, перинатальнай кіннер ӧӧнінде килкім городтарда ла тӧстел турғаннар. Че республика пазы, Россия президентінең паза федеральнай ӱлгӱлернең чӧптезіглер апарып, піске андағ кін хайди даа кирек полчатханын арачылап алған. Хакасия мындағ перинатальнай кінге чидінгенін улуғ чидіге санирға кирек. Перинатальнай кіннің паза пір улуғ тузазын таныхтирбыс - анда палаа чидін полбинчатхан ирепчілерге полызығ оңдайлары пар.
Че пу айда хомзыныс полғанох - Москвада хакас чонның матыр оолғы, саблығ талайҷы, ырахха чӧрҷең капитан Бронислав Семёнович Майнагашев, 91 чазын апарчадып, ах чарыхтаң парыбысхан. Саблығ чир-суғ-ҷыбыстың сӧӧгін, аның халғанҷы чахиинҷа, тӧреен чирінде, Казанов аалда, чыып салғаннар.
АРСА, ПОСТЫҢ КУЛИБИННЕРІ СЫҒЫЗАР
Октябрь ай Ағбанда «Кванториум» олған технопаркы азылғанынаң танығлығ полған. 17 октябрьда Россияның 17 регионында андағ олған технопаркы азылған, Хакасия ол санда полған. Федеральнай программаҷа тӧстелген технопарктарның ӧӧн пӧгіні - пӧзік квалификациялығ инженерлерні тимнирі, наа технологияларны паза сағыстарны чуртасха кирері. Кем пілер, арса, пу технопарк полызиинаң Хакасияда постың Кулибиннері сығызар.
Ай ідӧк чоныбыстың кибірлерін паза тілібісті тилітчең мероприятиелерге пай полған. 19 октябрьда Ағбанда «Чылтызахтар» олған фестивальы ирткен, 20 октябрьда Катанов аалда - «Ине тілі» марығ. Марығларда араласчатхан олғаннарның саны чылдаң чылға ӧсчеткені ӧріндірче паза таңдағызына ізеніс пирче.
ӰЛГӰЛЕРНІҢ ХАЙЫНЫЗЫ ТИККЕ ПАРБААН
Ноябрьда килер чылға республика бюджедінҷе тоғыс пасталыбысхан. Чоохтирға кирек, пӱӱл регионнарның кӧбізі ахчанаң сидіксіністерге урунған. Аннаңар Россия президенті Владимир Путин, правительство чыылиин иртіріп, минфинге чахығ пирген: регионнарға коммерческай алымнарының синін хызырарына пос парыстарының 50 процентіне теере тӱзірерінҷе полызығны пӱӱлӧк пирерге. Хакасия бюджет кредидін алар регионнарның санында пол парған, ағаа хоза хабазығның иң кӧп чардығын алып алған - 16 миллиардча салковай. Іди пістің ӱлгӱлернің хайынызы тикке парбаанын таныхтирға кирек.
4 ноябрьда Хакасия тиксі Россиянаң хада Чон пірікчеткен кӱнні алғым таныхтаан. Ідӧк пу ай хакас спорт ойыннарының республика фестиваль-марии ирткенінең танығлығ полған. Араласчылар тобит, хазых ойнап, арғамҷы тартызып, охчаадаң атып паза кӱрезіп марығласханнар. Ол Чон пірікчеткен кӱнге чарыдылған, аннаңар марығда аймах нациялар араласханы чапсых полған. Пу марығ хакастарның кибірліг спорт ойыннарын сабландырчатханын таныхтирға кирек.
Ідӧк пу ай Хакасия пазы Виктор Зимин ікінҷі кӧні палғалызын иртіргенінең танығлығ полған. Іди республика устағҷызы, сӧзіне турызып, чоннаң палғалыс тутчаң наа оңдайны узаратхан. Анзы махтағлығ.
Паза ноябрьда Ағбанда «Хакасияда иділген» кӧзідіг пизінҷі хати ирткен. Пу кӧзідіг республикадағы идінҷектерге пос сығарчатхан ас-тамаанаң таныстырарға оңдай пирче. Ноябрь соонзар тӧӧ пазында саналығ чӱгӱрерінҷе Хакасия пазының Кубогы ӱчӱн азых марығ турыстығ ирткен. Килген спортсменнер тӧӧ пазындағы нааҷылалған спорт комплексіне морсынғаннар паза марығ пӧзік синде ирткенін таныхтааннар. Ай тоозылчатханда, тізең, Асхыс аймааның М.Г.Торосовтың адынаң Ис пилтіріндегі школа 130 чылын пайрамнаан. Пу школада кӧп саблығ кізілер ӱгренгеннер: ученай Я.И.Сунчугашев, хоосчы А.А.Топоев, режиссер М.Г.Топоев, писатель И.П.Топоев паза даа пасхазы.
ХАКАСИЯНЫҢ ТАҢДАҒЫЗЫ ЧИИТТЕРДЕ
Чылның халғанҷы айында килер чылға бюджетче тоғыс узарадылған. Ӧӧркі Чӧп депутаттары ноябрьдағы сессияда республика бюджедін пастағы хығырығда алыбысхан ползалар, декабрьдағы сессияда ахчанаң палғалыстығ ӧӧн законны пӱкӱлее алыбызарға киректелген. Хакасияа коммерческай кредиттерін федеральнай кредиттерге алыстырарына ахча пирілгенде, республика бюджеді ахча саринаң сала ниик «тыныбысхан» - банктарға проценттерні тӧлир ахча ӱзӱрлелче нооза, ағаа хоза, хазна алымы хызырылча. Хакасияның финанстар министрі ирина Войнова, бюджет сидік полза даа, экономика саринаң тиліс кӧстегліг полчатханын таныхтаан. Салтарында 2017 чылға республика бюджедінеңер закон улуғ таластар чох, че 10% синінде тӧбін дефициттіг алыл парған.
Декабрь ідӧк Хакасия чииттерінің пастағы съезді ирткенінең танығлығ полған. Пу съезд Хакасияда чарлалған Чииттер чылын тоосхан тиирге чарир. Олох туста съезд тӧстелгені чииттерге хабазығ узарадыларын кӧзітче. Алғым чыылығның тоғызында республиканың иң хыйға, ӧткін паза таланттығ чииттері араласханнар. Хакасияның пазы Виктор Зимин, чыл тоозылары маң чох тус полза даа, чиит улуснаң тоғазарға кил парған. Регион устағҷызы, чииттерні алғыстап, республикадағы чиит улустың кирексіністерін арачылир паза тузалығ сағыстарын чуртасха кирер пӧгіннең Хакасияның чииттер киректерінҷе хазна комитеді тӧстелгенінеңер чарлаан. Республика ӱлгӱлері чиит улусха хайығны тыыт сыхханы ӧріндірче, Хакасияның таңдағызы олар нооза. Чииттернің ӧткіні, хайынызы, наа сағыстары республиканы тилідер паза ӧңнендірер тіп ізенербіс.
Мындағ полған піснең анымҷохтасчатхан 2017 чыл. Пайрамнығ кӱннерге паза танығлығ киректерге пай чыл. Ахчанаң сидіксіністер пар полғанох, анзын хыйа ит полбассың. Хайди тіпчелер, «киҷее мин хомай чуртапчам сағынғам, ам пӱӱнгізін кӧргенде, киҷее мин хай-хай чахсы чуртаптырбын». Че мынзы хаңалҷос, сынында киректер іди ле хомай парған тіп полбассың. Республика тилеен, пӱдірінген паза чидіглерінең ӧріндірген. Пір сӧснең, Хакасияның чуртазы аймах нимелерге пай. чапсых паза тӱзімніг парған.
Чағдапчатхан 2018 чыл піске прайзына кӧп ӧрініс сыйлазын, ырыстығ паза чапсых чыл ползын. Наа чылнаң, аарлығ чир-суғҷылар!
Автор :
Альберт ТОЛМАШОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы