«КӰНІҶЕК» ХАКАС TIЛIH ӰГРЕНЕРГЕ ПОЛЫС ПИРЕР
16.01.2018
Хабарлар
Ууҷазы пірее килістіре кинделер пар, арса, тіп, мағаа чахып салғанда, пастап библиотекада кӧріп аларға чаратхам. Тасхахта «Кӱніҷек» журнал ба, кинде бе хайиим тартхан - кӧрімі ӧңніг, чарых, сырлары-хоостары даа прай чахсы. Сығарылған оңдайы пӱӱнгі тусха килістіре - орыс тілінең олған кинделерінең пір дее халбинча. Че чахсы. Палалар андағ чон, сизік хаапчатхан, пір дее нимені часпинчатхан, аннаңар оларға пос тілінең сала-пула кинделер сығарарға чарабас - аны пастыра танығ алчалар, улуғлалча ба, чох па тілібіс. Нимедеңер паза хайди пасчатханнарын, кем тимнеенін кӧрглебістім.
«Кӱніҷек» школаа парғалах олғаннарға литература-хоос журнал полтыр, 14-ҷі сығарыс. 2008 чылдаң сыхчаттыр, мин, тізең, ам на таныстым - кічіг хығырығҷылар ибде чохта, андар кирек халбинчатхан. Пу сығарыстың авторы - Илья Топоев. Журналны Паин Сааның «Книга хығыр» кибелізі асча. Уғаа килістіре, оой хығырылча. Кибелізіне хоос ӱндесче: кинде тудын салған азия омалығ оолах.
«Кем не мындағ ачыныстығ оолахты хоостап салды ни?» тіп кӧрглеп сыхтым. Хоостары Владимир Тодыковти тіп пазыл партыр. Аннаң андар кӧрглепчем. Мына Сабинаҷахха уғаа кирек «Минің азбукам» Николай Доможаковтың кибелістері. Мындох писательнің сомы паза ағаа тӧрееннең 100 чазы толчатханнаңар искіріг. Анзы уғаа орта тіп санапчам: іди Николай Георгиевичтің ады паланың сағызына хайди даа сиип парар. Итсе, ачырғанҷаң ниме табыл пардыох. Сабинаҷах ноға пу хакас «Азбукада» орыс сӧстер - «барабаным», «вагон завод», «горох грядаҷахта», «оградада», «граница», «ёлка», «руль», «плюш», «замок», «фартугас», «подъезд», «ток», «коньки», «электричество» - кӧп пазылых тіп сурар сағынчам. Хакастап ол сӧстер хайди полар тіп сурарох. Андағ олаңай сӧстер тілібісте чоғылына изі чохтан парбазын тіп сағыссыри тӱстім. Че, пір саринаң, прай тіллер пасха-пасха оңдайнаң пӱт парғаннаңар, пістің тілде «б», «г», «д» підірлердең пасталчатхан сӧстер чохтаңар, «в», «ф», тізең, уламох тузаланылбинчатханнаңар чоохтағлап пирерге сылтағ пол парар тіп чарат салдым. Че чиит писательлерібіске орыс сӧстер поралабасха чӧптирҷікпін.
«Азбуканың» соонаң Илья Топоевтің «Кем иң кӱстіг» хысхаҷах ойыны киріл партыр. Нымах школаа чӧргелек олғанахтарға уғаа килістіре, анда сарынахтар пары улам чахсы. Ибде дее пос алынҷа «театр» идіп ойнанарға, хакас тілліг олған садтарында даа турғызарға чарас. Ойынның соонда Паин Сааның кибелістері киріл партыр. Олар ідӧк тілге оой чатчалар, паланы ибіркінің сілиин, тынызын сизінерге ӱгретчелер.
«Кізінең ала парыс» хакас чонның нымағына В.Тодыковтың хоостары ӱндесчеткені тың культуразынаң толдыра арах, алғыда танызарға оңдай пар. Пу нымахта хоостардаң даа, пазылған тілінең дее ыраххы-пурунғы тустарның тынызы сабыл килген. Хакас нымахтарында мин позыма даа кӧп чапсых ниме табадырбын. Мында мағаа «мӧре» сӧс урун парған. Чоох хоостыра ол амғы «теес» сӧске килісче. Амғы пістің сӧстіктернің пірдеезінде «мӧре» сӧсті таппаам, прайзында - «теес» ле. Виктор Яковлевич Бутанаевтің не ӱр ниместе сыххан орыс-хоорай сӧстігінде «тееске» хоза «там» паза «чергем» сӧстер пиріл партыр.
Уғаа кирек иркеҷектерге Николай Тиниковтың «Тапчаң нымахтары» даа. Чир-чайаанға, ибіркі тыннығ-тіріге наа кӧріс пирче автор. Мына хайди суғдаңар пасча: «Чітіг тістіг ол нимес, тасты хум иде тайнапча. Парар чолдаң астыхпас, прайзы аннаң тыннығ полча». Алай мындағ тапчаң нымах: «Хара пора хузурухтығ, халын тайғада чуртастығ. Хоол ағаста хоныхтығ, хубах торым нимістіг».
Тың чӧпсіністіг полған хы ғырарға Корней Чуковскийнің иптіг ле «хакастапчатханын». Аның кибеліс пӱдістіг, тілге чахсы чатчатхан нымахтарын хазнабыста пір дее пала часпинча тізем, алҷаастабаспын. Пістің ӧӧн олған писательінің «Телефон» нымаан уғаа чарас тілбестеп салып, Сабинаҷах чіли пос тілін ӱгренерге сағынчатхан иркеҷектерге хайдағ улуғ сыйых ит пирген саблығ писательібіс Каркей Нербышев!
Пу тілбестег нымахтың кӧӧн, пазыдын, кӧңнін хап-орта, сызыра хобырча: «Сығдыри тӱсті телефон. - Кем чоохтанча? - Слон. - Хайдаң? - Тибедең. - Ниме кирек, хайрахан? - Арса, шоколад халған? - Кемге? - Минің оолғыма. - Кӧп кирек пе сағаа? - Чох, пис-алты пудча».
Журналда аймах жанрлар алыстырылчатхан даа полза, аны изере хығырып ла одырза, пала ирік парарға айабас. Анзын санға алып, пу журналны піріктірген автор «Телефонның» соонда Игорь Боргояковтың «Тамҷығас» сарынын кирібісче - кічіг хығырығҷыларға сарназып аларға оңдай пар! Соонзар палаларға кибеліс оңдайли тузалығ чӧптер пирілче - журнал ӱтертініс пулуңазынаң тоозылча: хоостар, таптырғастар, санаҷаң пӧгіннер.
Тузалығ, палаа паарсап, кӧңнін сизініп, тимнелген журналға чӧпсініп, аны чеен-пархаҷаама хайди даа ыс пирерге чараттым. Сабинаҷах «Кӱніҷекнең» хада хакас тілін оой ла ӱгрен парыбызарына ізенчем. Ууҷазының, филология наукаларының докторы Клара Николаевна Бурнакованың, сурынызын толдыр полар оңдай пирген ӱчӱн журналны тимнеен хакас книга издательствозының пір чӧптіг, ынағ ӧмезіне алғызым читірчем.
Автор :
Галина БУРНАКОВА, Россияның Журналисттер пірігізінің араласчызы
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы