«ЧЕЙ» АЛАЙ «ЧАЙ»?
14.02.2018
Хабарлар
Тіл сурии. Сынында пу сӧстер хайди адаларға кирек?
Халғанҷы туста пістің чонның газетазында «чай» сӧс орнына «чей» сӧс тузаланыл сыхты. Орта ба анзы? Анзына мындағ сӧс чарых киречі полча: «чаймах» (блюдце). Піс аны «чеймек» тіп адабинчабыс нізе.
Ідӧк «нізе» сӧс газета страницаларында пір дее орных полбинча. Материалларымда «нізе» тіп пасчам, олох ла «нооза» сӧске алыстыр салчалар. Че іди, «нооза» тіп, сағай паза шор диалекттерінде чоохтабинчалар. Аннаңар пу «нізе» сӧсті, алҷаасха санабин, «нооза» сӧснең пірге, тиңнең тиңе тузаланза, орта поларҷых тіп сағыс тӧріпче.
Сах андағох кирек полча «абам» сӧснең. Аны «пабам» сӧске сыбыра алыстыр салчалар. Че, сағын килзе, «пабам» сӧс орыстарның «папа» сӧстең пӱткен полар. А «абам» -тадарлар сӧзі. Ноға ба? А хайди «дед» сӧсті хакастап адапчалар? Я, орта: «аға» алай «улаба», халғанҷы сӧзі піди пӱткен: улуғ+аба=улаба. Аннаңар «паба» орнына «аба» сӧсті тузаланза, орта поларҷых тіп сағынылча. Итпезе, пу ікі сӧсті тиңе тузаланарға, аны алҷаасха санабасха ползын.
Ӱстӱнде адалған «тадарлар» сӧсті ідӧк «хакастар» сӧснең тиңе тузаланарға чарир тіп санапчам. Хаҷаннаң тузалан сыххан сӧстернең хада піс сыбыра «тадар» сӧсті турғысчабыс: «тадар иб» (юрта), «тадар кӧгенек» (хакасская рубашка), «тадар кибір» (хакасский обычай) паза даа пасхазы. Че наа пӱткен сӧстерде «хакас» сӧс ӧӧнінде тузаланылча: хакас - орыс сӧстік (хакасско-русский словарь), хакас тілінің учебнигі (учебник хакасского языка), итсе, мында «учебник» сӧс орнына «ӱгредігліг кинде» тіп адап салза, орта поларчых, неке, Хакас Республика (Республика Хакасия), итсе, мында «республика» сӧсті тартылғы формада тузаланза, орта полар тіп санапчам.
Пасха даа сӧстерні кирерге, предложениелер пӱдізін алыстырарға чарир тіп санапчам. Че ноға-да терминология комиссиязы оларны ӱзӱріге албинча. Арса, позының чыылығларында ӱзӱрче дее полар.
Іди аймах-пасха сӧстернең тузаланза, тілібіс пайир нимес пе?
Автор :
Олег Шулбаев, Россияның Писательлер пірігізінің Хакасиядағы устағ кнезінің орынҷызы
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде