САРЫННАРНЫ ЧӰРЕККЕ ТЕЕРТЕ ТОЛДЫРЧА
21.02.2018
Хабарлар
Культура. Хакасияның саблығ артизі Ираида Ахпашева пайрамнығ тӧреен кӱнін таныхтапча.
Хакасияның саблығ артизі, ырҷы Ираида Ахпашеваны пістің чон истерге хынадыр. Чайаачы устың концерттеріне кізілер залға тығырама чыылыс парчалар. Ол ӧтіг ӱнінең тахпах-сарыннарны толдырча, кӧрігҷілер, тізең, аны тынмин исчелер. Ираида Захаровна - изебі чох таланттығ кізі. Чайаачы ипчі чатханнаң ойнапча, теелбектер салча, аның сіліг ӱніне кізілер хаҷаннаң сығара аптаттыр салғаннар.
Пу кӱннерде таланттығ чир-суғҷыбыс пайрамнығ тӧреен кӱнін таныхтапча. Ираида Захаровна 1963 чылда 17 февральда Шира аймаандағы Хызыл чул аалда Захар Александрович паза Степанида Ивановна Поросёновтарның ынағ сӧбірезінде тӧреен. Пабазынаң іҷезі малда істенгеннер, прай паарсас-хынызын пис палазына читіргеннер.
Таныхтирға кирек, Хызыл чулда кӱлӱк, тоғысха чапчаң паза чайаачы кӧңніліг чон чуртаан. Аалдағылар чахсы сарнаҷаңнар, аймах кӧг тиріглерінең ойнаҷаңнар. Ираида Ахпашева чоохтапча: «Чир-суғҷыларым балалайканаң, самнахтарнаң, аккордеоннаң аймах кӧглерні толдырчатханы сағыста халған. Хайди олар тахпахтаҷаңнар!»
Поросёновтар даа музыкаа хынҷаңнар. Степанида Ивановна, Арыштаевтер хызы, мандолинанаң ойнаҷаң.
Ираида Захаровнаның Александр аҷазы аккордеоннаң хайдағ даа кӧгні толдырыбызарға оңдайлығ полған. Позы ырҷы кічігдең сығара сарнирға хынҷаң. Анын чайаачы кӧңнін музыка ӱгретчізі Спиридон Дмитриевич Коков сизін салған. Ол таланттығ ӱгренҷіні аймах марығларға, концерттерге ал чӧрҷең. Чиит хыс, школаны тоозыбызып, Ағбандағы политехникумда ӱгренерге пӧгінтір.
Че чуртас салғағы аймахти парыбысча. Ол 8 класста ӱгренчеткенде, Шира аалзар олғаннарны музыка училищезінзер таллир пӧгіннең композитор Георгий Челбораков килген. Захар Александрович хызын ағаа кӧзіт пирерге чаратхан. Саблығ кӧгҷіні Ираида таныбиндыр, аннаңар пианино кистінде одырчатхан ир кізі «Ах хазыңны» ойнирға пастабысханда, саңай алаң ас парған. Анаң пабазынаң суртыр: «Пу кізі «Ах хазыңны» чахсы пілчеттір. Кемдір ол?» Андағ оңдайнаң Ираида Поросёнова музыка училищезінің дирижер паза хор пӧлиинзер ӱгренерге кірібіскен.
Чоохтирға кирек, музыка училищезінзер 8 класс соонаң кірген оол-хыстар алты чыл ӱгренҷеңнер. Пастап олар тимнеҷең пӧлікте пілістер алҷаңнар.
Анда студенттер 2 чыл аразына музыка школазының читі чыллығ программазын иртібізерге кирек полғаннар. Анаң 4 чыл ӧӧн специальность хоостыра ӱгренҷеңнер. Ағаа хоза прай студенттер хайди даа «Кӱн чахайағы» ансамбльзар чӧрҷеңнер. Саблығ ӧмеде аралазып, чиит хыс прай Хакасияны ибір пар килген. 1980 чылда «Кӱн чахайағы» ансамбль Фрунзе городсар (амды ол Бишкек адалча) сарыннар пластинкаа пазарға чӧрген. Прай даа сарыннарны хакас чайаачылары ӧменең толдырғаннар. Че композитор Георгий Челбораковтың ікі ырын иң артых сарнапчатхан ӱс хысха ла толдырарға чаратханнар.
Пу ырларны Фаина Боргоякова, Светлана Абдина паза Ираида Поросёнова сарнааннар. Саблығ ырҷының таниинаң, ӱгредіг тузында хатығ чуххан, че пасха оңдайнаң чайаачы кізі узын таптап полбас.
Ираида Захаровна ӱгретчілеріне улуғ алғызын читірче. «Владимир Герасимович Чаптыков, Клара Ефимовна Сунчугашева, Георгий Иванович Челбораков, Наталья Кирилловна Баранова, Фёдор Михайлович Чье хайди піске чылығ хайҷаңнар. Училище тоосхан соонда даа чуртазыбыс хайди парчатханын сизінҷеңнер, кирек чӧптернең полысчаңнар», - таныхтаан ол.
Мыннаң мындар чиит хыс пілістерін Хызылчардағы искусство институдында тилідерге кирек полған. Че 1984 чылда Ираида Захаровнаның тун хызы Анна тӧреен. Хызылчарда тӱрче ӱгреніп алып, ол хада хонғаны теелбекчі Вячеслав Григорьевич Ахпашевнең Шира аймаандағы Коммунар аалзар парыбысханнар. Мында сӧбіре пазы клубта істенген. Ираида Захаровна олған садында музыка уроктарын апарған. 1989 чылда Вячеслав Григорьевичке хығыртығ килген. Ағбанда Хакас филармониязы тӧстелче, пӧзік устығ теелбекчілер кирек. Іди Ахпашевтер Ағбанзар айланғаннар. Ол тусха чиит сӧбіреде ікі хызыҷах ӧсчеткен.
Ираида Захаровна «Кӱн чахайағы» ансамбльзар тоғынарға кірібіскен паза школаның ӱгренҷілерін чатханнаң ойнирға ӱгреткен. Ол чоохтапча: «Музыка училищезінде студенттерні хакас кӧг тириинең ойнирға Георгий Иванович Челбораков ӱгреткен. Піс, тізең, уроктардаң пірееде тизібісчеңміс. Хайдағ алығ полғабыс. Анаң чатхан полызиинаң посха ахча тоғынып пастаанда, композиторның уроктарын матап сағысха киргем».
1990 чыллар - хакас культуразында танығлығ тус. Андада кӧп хынығ проект чуртасха кирілген. Оларның санына «Кӱн чахайағы» фольклор клубы кірче. Аны Хакасия культуразының саблығ тоғынҷызы Тамара Сагалакова тӧстеен. Клубтың ӧӧн пӧгіні - хакастарның кибірліг культуразына тӧстеніп тоғынары. Фольклор клубынзар Юрий Киштеев, Сергей Чарков, Пётр Топоев, Фаина Киштеева, Людмила Арыштаева, Александр Киштеев, Ираида Ахпашева кіргеннер. Анда чайаачы устар хакас чонның кӧг тиріглерінең ойнирға пастабысханнар. Клубтың тоғызын Владимир Герасимович Чаптыков пӧзік паалаан, аннаңар хысхаҷах тус аразына ол прай араласчыларны филармониязар тоғысха кир салған. Итсе, Сергей Чарков, Людмила Арыштаева паза Александр Киштеев ол туста филармонияның артисттері полғаннар.
Андағ оңдайнаң 1992 чылда Ираида Захаровна «Ӱлгер» ансамбльда тоғынарға пастаан. Таланттығ ырхы чайаачы ӧмеде маңнаныстығ тоғынарға, Кемеровтағы культура паза искусство институдында заочно ӱгренерге, аймах фестиваль-марығларда Хакасияның ӱчӱн турызарға маңнанҷаң. 1994 чылда «Ӱлгер» ансамбль Тамара Сагалакованың устаанынаң композитор Георгий Челбораковтың «Хайҷының кип-чооғы» чайаачы тоғызы хоостыра музыкалығ ойын чайап салған. Аны режиссер Андрей Асочаков турғысхан. Ойында ӧӧн матырларның рольларын Ираида Ахпашеванаң Валерий Топоев толдырғаннар. Ираида Захаровна Тағ Хызының омазын чайаан, Евгений Улугбашев - хайҷының.
Ансамбльның солизіне хайди даа алынҷа программа тимнирге кирек. 1999 чылда Шира чирінең сыххан ырҷы кӧрігҷілерні «Ах Ӱӱс кӧглері» концерт программазынаң таныстырған. Итседе, чир-суғҷылары, хайдағ Ахпашева ырҷы Ах Ӱӱстегі тахпах-ырларны толдырарға сағынча тіп, пастап оңар полбиндырлар. Ираида Захаровна чыылған чонзар хаас диалектінең айланғанда, пістің кізі полтыр тіп таныхтааннар. Ідӧк ырҷы хызылларның тахпахтарын чалтырама толдырча. Хара Ӱӱстегі чонның чайаачызы хоостыра ол «Чеектер» программаны тӧстеен. Аны тимнирінде саблығ усха тахпахчы Альбина Курбижекова чахсы хабасхан. Ираида Ахпашеваның репертуарына хакас чонның тахпах-сарыннары ла нимес, ідӧк эстрада ырлары кірчелер. Ол Г.И.Челбораковтың, Г.Г.Танбаевтің, О.А.Токояковтың ырларын тӧреміл толдырча. 2005 чылда, республиканың культуразына улуғ хозым иткен ӱчӱн, Ираида Захаровна Ахпашева Хакасияның саблығ артизі аарластығ атха турысхан.
Пӱӱнгі кӱнде таланттығ чир-суғҷыбыстың прай сағызы сӧбірезінде, пала-пархаларында. Хада хонғаны Вячеслав Григорьевичнең Ираида Захаровна ікі хысты чон аразына кир салғаннар. Тун хызы Анна олғаннарны пасха хан тіллеріне ӱгретче, Ольга юрист полча. Амды ирепчі Даниил, Алина паза Алексей пархаларын кӧрерге полысча. Оларны Ахпашевтер пос тілінең чоохтанарға, хакас чонның кибірлеріне тудынарға ӱгретчелер.
Ираида Захаровнаның таниинаң, кӱс парда, кізі тоғынарға, туза ағыларға кирек. Ол гастрольларға чӧрче, концерттер иртірче. Пылтыр часхызын чайаачы ус «Айланыс» ансамбльнаң хада Тюмень облазынзар пар килген. Чайғызын, тізең, Ираида Ахпашева «Устуу-Хурээ» чоннар аразындағы фестивальда араласхан. Чир-суғҷыбыс хакас тахпахтарынаң жюридегілерні аптаан, ағаа «Чонның кибірлерін хайраллапчатхан ӱчӱн» аарластығ диплом читірілген.
Ідӧк тыс пілбес ырҷы «Алтынай» халых пірігізінің тоғызында ӧткін аралазарға маңнанча. Амды Ираида Захаровна ол тоғысха Шира аймаандағы абахайларны тартча. Ол чоохтапча: «Тоғыр чул аалдағы школада хакас тілі уроктары апарылча, че кӧг тиріглерінең ойнаҷаң кізі чоғыл. Хызыл чулда ол саринаң кирек чахсы арах. Алексей Абдин ипчізінең хада, клубта тоғынып, культураны тилідерге кӱстенчелер. Сизінгенде, чииттер пос культуразына тартылчалар. 2017 чылда часхызын Хызыл чулда республика синінде Чир ине ӱлӱкӱні иртірілген. Пайрам орындағы чонның кӧңніне тың кірген. Пу тоғысты мыннаң мындар узарадарға кирек. Кізілер пос тілінең чоохтасса, пурунғыдаң хайраллалған тахпах-сарыннарны толдырза, Ах Ӱӱсте хакас чонның кибірліг культуразын ал халарбыс паза тилідербіс».
Чооғының халғанҷызынзар Ираида Ахпашева таныхтаан: «55 час толғанда, ӧӧн сағынған сағызым - пала-пархаларым, туған-чағыннарым хазых ползыннар, иптіг чуртазыннар. Пабама пӱӱл январьда 90 час толған. Ол узах час чазазын тіп сағынчазың. Ол ам даа тахпахтап пирерге оңдайлығ. Позым ідӧк чалахай чуртасха ӧрінчем. Итчең тоғыс кӧп, пӱӱл мартта Ширада пайрамнығ концерт иртіріп, тӧреен чиріме алғызымны читірерге пӧгінчем. Нинҷе пар кӱзімні сӧбіреме паза чоныма чарыдарға сағынчам».
Автор :
Майя КИЛЬЧИЧАКОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы