СААЙ ПОЛДЫРТПАЗЫ - ӦӦН ПӦГІН
14.03.2018
Хабарлар
Хакасияның Инженернай арачыланыстар управлениезіне - 50 чыл.
Хакасияның чир-чайаан ис-пайы паза экология министрі Юрий СОКОЛОВ паза Инженернай арачыланыстар управление директоры Валерий ДОМОЖАКОВ пресс-конференция иртірчелер.
Хакас чонның республикадағы Улуғлар чӧбі президиумының кізізі, Хакасияның саблығ пӱдірігҷізі Валерий Матвеевич Доможаков 1989 чылдаң сығара Инженернай арачыланыстар управлениезінің ӧӧн инженері полған, амды тӧртінҷі чылы управлениенең устапча
ЧОННЫ СУҒДАҢ АРАЧЫЛИР ТОҒЫСТА
Республикада хай пірее город-ааллар суғ хазында, чабыс орыннарда турчалар, часхыда паза наңмырлар кӧп чағза, олар суға пастырчалар. Ағбаннаңар паза Ағбан пилтірі посёлоктаңар чоохтаза, олар саңай сас чирде орныхчалар. Ким паза Ағбан суғлар, ағаа хоза Хызылчар водохранилищезі оларға хорғыс ағылчалар. Аннаңар город-аалларны кӧдірілчеткен суғлардаң арачылирға узун дамбалар пӱдірілген.
Мының алнында Ағбанда паза Ағбан пилтірінде, сас чирлерні хурудар пӧгіннең, чирні хасчаң драга илееде дренаж каналларын хас парыбысхан, оларны чонда олаңай «дреналар» адирға кӧнік парғаннар. Дреналарда чир алтынаң сыхчатхан суғ чыылча, аның сині тың кӧдірілзе, ол суғ нандыра насостарнаң Ким, Ағбан суғларзар паза Хызылчар водохранилищезінзер урылча. Ағбанда паза Ағбан пилтірінде пис насос станциязы тоғынча, полғанында ла 3-5 насос агрегады пар, дреналардағы суғны олар улуғ трубаларҷа Ким паза Ағбан суғларзар ағысчалар.
Хакасияда прай 91 гидротехническай пӱдіріг саналча, оларның узуны 227 километрге сӧӧ тартылча. Дренаж каналларының узуны 38 километрге тиңнелче. Дамбаларны сыбыра тыхтирға, пӧзиин кӧдірерге, нааҷылирға киректелче. Мындағ улуғ тоғысты 50 чыл апар парир республиканың Инженернай арачыланыстар управлениезі. Анда кӧп чыл тоғын салғаннарның санында Валерий Матвеевич Доможаков полча, ол І989 чылдаң анда ӧӧн инженер полып тоғынған, амды Валерий Матвеевич, управление директоры полып, улуғ ӧменең устапча. Управлениенің 50 чылын таныхтир пайрам алнында директорнаң хысхаҷахти чоох алысхабыс. Аның чуртас чолынаңар піліп аларға чапсых полған.
Валерий Матвеевич Ағбан пилтірі аймаандағы Хапчал аалда 1959 чылда тӧреен. Алты палалығ сӧбіреде ол очы оол полған. Пабазы Матвей Иванович прай чуртазын водитель полып тоғынған, іҷезі Анисья Семёновна ибде палаларны ӧскірген, ідӧк аймах тоғыстарда істенген. Ортымах ӱгредігні Валерий Сорығдағы школада алған. Школа соонда армияа парар тус читкенде, Валерий Кии-десант войсколарынзар хығыртылған.
Литвада ӱгредіг дивизиязында пастағы ӱгредіг алған соонда, ол службаны гвардияның 217-ҷі парашют-десант полкында узаратча. Полк Приднестровьеде орныхчатхан. Варшавскай чӧптезіге кірчеткен хазналарның войсколары Болгарияда чаа ӱгредіглерін иртірчеткенде, Хакасиядаң парған чааҷаа анда аралазарға киліскенӧк.
Армияда пӧзік сыннығ хакас оолны отделение командиріне турғысханнар, ол сержант аттығ полған. Ибзер армиядаң ол гвардияның улуғ сержанты аттығ айланған. Ибде чиит кізі ӱр тудылбаан, тоғыс чох таа одырарға хынмаан, чарым чылҷа экскаваторщик полысчызы полған, анаң ӱгредіг алар сағыс тудыбысхан.
Іди ол Омсксар чол тутча, анда Кировтың адынаң аал хонии институдынзар, гидромелиорация факультедінзер ӱгренерге кірібіскен. Сизінче поларзар, мында аның суғнаң палғалызы пасталча. Ағаа іди чоохтаанымда, Валерий Матвеевич хатхырча:
- Я, я аннаң минің амғы тоғызым пасталған полар, институтта алған специальнозым прай чуртазымда туза полча.
Совет Союзы тузында пӧзік алай ортымах ӧнетін ӱгредіг алғаннарны кӧнізінең тоғынҷаң орыннарзар ысчаңнар. Амғы чіли, пӧзік ӱгредіг алып, тоғынҷаң орын таппин чӧрбеҷеңнер. Іди Валерий Матвеевичті 1985 чылда «Хакасводстрой» тресттің аар-пеер чӧрҷең ікінҷі механизированнай колонназынзар (ПМК-2) тоғынарға ысчалар. Анда чиит специалист тоғыс хоостыра ӧсче: пастағызын мастер полча, аннаң андар - прораб, участок пастығы. 1988 чылда аны Асхыс аймааның ӧӧн инженер-гидротехнигі тоғызына ызыбысханнар, анда ол «Аал хонии химиязы» организацияның кооперативтер пірігізінде істенче.
- Ағбанда мин общежитиеде чуртаҷаңмын, Асхыс аймаанда мағаа чурт пирерге молҷааннар, - чоохтапча Валерий Матвеевич. - Аның на ӱчӱн андар тоғынарға парарға ынабысхам. Анда мағаа Оңхак аалда панельлердең пӱдірілген ікі квартиралығ турада чурт пирчеткеннер. Андағ квартира аларға кӧңнім чох полған. Хайди анда чуртап аларбын? Іди мин, тоғыстаң парыбызып, Ағбанзар айланғам. Инженернай арачыланыстар управлениезінде минің чахсы танызым ӧӧн инженер полып тоғынған. Ол, тоғызынаң парчадып, мині позының орнына тоғысха кірерге чӧптеен. Ынабысхам, мині тоғысха алғаннар, аннаң сығара мин мындабын.
Іди Валерий Матвеевич 1989 чылдаң 2014 чылға теере управлениенің ӧӧн инженері полып тоғынған. Гидротехническай пӱдіріглер киреен ол саңай ӧтіре пілче, анда ол пілбинчеткен ниме чоғыл, улуғ профессионал тиирге чарир. 2014 чылда ол Хакасияның «Инженернай арачыланыстар управлениезі» хазна бюджет учреждениезінің директорына турғызылған.
1988 чылда Валерий Матвеевич сӧбіре тӧстеен. Хада хонғаны - Ольга Васильевна (Котюшевтер хызы), ол Сорығдаң. «Піс Сорығдаң автобуснаң килчедіп танызып алғабыс, - кӱлімзірепче директор. - Хайди чииттер аразында полча, хыныс пасталған, хоных хон салғабыс...» Олар ікі оол ӧскір салғаннар, улии 27 частығ, Хакас национальнай гимназияны чалтырама тоосхан. Анаң Москвада Плехановтың адынаң академияда ідӧк чалтырама ӱгренген, андағыох аспирантураны тоос парир. Кічии пабазының чолын пасча осхас. Ағаа 24 час, ідӧк Москвада Тимирязевтің адынаң академияның пӱдіріг факультедін тоосча, аның специальнозы пабазыни осхас полар - «инженер-гидротехник».
Кӧп чыл тоғызында сағыбаан саайларны чох иткен ӱчӱн Валерий Матвеевич МЧС-тың Сибирьдегі федеральнай округча управлениезінің Аарластығ грамотазынаң, Хакасияның Аарластығ грамотазынаң, Правительствоның, Ӧӧркі Чӧптің алғыстас пічіктерінең сыйыхтатхан. 2014 чылда ағаа «Хакасияның саблығ пӱдірігҷізі» аарластығ ат пирілген. Ол халых тоғызынаң кӧп айғасча, амды ол хакас чонның Улуғлар чӧбі президиумының кізізі полча.
- Че тоғыс алғыстастарнаң на толбинча, - тіпче Валерий Матвеевич. - Городта дамбалардағы чолларны піс асфальтнаң чаапчабыс, нааҷылапчабыс, че аннаң город тузаланча. Дамбадағы чол пістің техникабыс чӧрерге иділген. Городты суғ кірерінең арачылапчатхан узуны 23 километр дамбалар паза дреналар ӱчӱн піс чир налогын чылда 25 миллион салковай городха тӧлепчебіс. Ол ахчаны республика бюджедінең пирілче.
Управлениеде ам 112 кізі тоғынча: инженерно-техническай тоғынҷылар, механизаторлар, машинисттер, насос станцияларының электромонтёрлары. Техника кӧп: алты КамАЗ, ікі улуғ бульдозер, ікі экскаватор, пір трал тягач, бензовоз паза пасха даа техника. Кирек тоғыстар апарарға техника читкіҷе. Тоғынҷылар чахсы профессионаллар, прай пӧгіннерні толдырарға тимделер.
НАСОС СТАНЦИЯЛАРЫ
Управление, позының 50 чылына чарыдып, журналисттерге пресс-тур иртірген. Хабарҷыларны насос станцияларының тоғызынаң таныстырған насос станцияларынҷа ӧӧн инженер Олег Иннокентьевич Ощепков. Пресса тоғынҷыларын ол Ағбан пилтіріндегі насос станциязынзар апарған.
Олег Иннокентьевич насос агрегады хайди тоғынчатханнаңар толдыразынаң искірген. Аның чооғынаң, Ағбан ибіре узуны 30 азыра километр дамбалар пӱдіріл парғаннар, олар кӧдірілчеткен суғны городсар позытпинчалар. Хызылчар водохранилищезіндегі суғ, Ким паза Ағбан суғлар сині часхыда кӧдірілзе, городта чир алтындағы суғ ідӧк кӧдірілче. Дреналарда ол суғ кӧдіріл сыхча, аннаңар аны синдірер пӧгіннең насос станциялары тоғынчалар.
Насостар кӧдірілген суғны улуғ трубаларҷа водохранилищезер, Ағбан, Ким суғларзар нандыра ағысчалар.
1972 чылда Ағбан пилтірінде пастағы насос станциязы тоғын сыххан. Анда тӧрт улуғ насос агрегады тоғынча. Полған на агрегаттың кӱзі 600 киловаттха тиңнелче, ол уғаа кӱстіг агрегат, пір часта ол 150 кубометр суғны дренадаң водохранилищезер урыбысча. Ідӧк агрегаттар пос алынҷа тоғынчалар, полғанының на позының улуғ трубазы пар, анҷа суғ ахча. Дреналарда суғның сині сыбыра сыныхтағда тудылча, иң пӧзік паза иң асхынах синін кӧзітчеткен танығлар пар, пӧзік синге теере суғ кӧдірілзе, насос агрегады тоғын сыхча.
Олег Иннокентьевич станциядағы электромонтёрға пір насосты тоғындырыбызарға чахығ пирібіскен. Ол тоғын сыхханда, журналисттерні станция хыриндағы пӧзік дамба азыра тартылчатхан трубаларҷа суғ хайди водохранилищезер урылчатханын кӧзідерге апарған. Тоғынчатхан насостың трубазынҷа суғ хоолап ахча. Трубаның диаметрі пір метрҷе полар. Хысхыда соохта суғ тооп парча, аны тоғынҷыларға, оодып, хыйа идерге киректелче.
Ідӧк ӧӧн инженер хынығ киректеңер чоохтап пирген. Ағбан пилтірінде дренаж каналлары бетон плиталарынаң чабылчалар. Аның ӱстӱнҷе чоллар салылча, пасха даа инфраструктура объекттері анда орныхчалар. Каналны чаапчатхан плиталарда люктар пар, олар каналда ниме полчатханын сыныхтирға киректелчелер. Дренада палыхтар даа удаа полча. Аннаңар пірееде мындағ нимені кӧрерге килісче: орама ортызында люк хыринда палыхчы хармахтығ одырча, ол люктаң хармахтапча. Иртчеткен кізілер, аны кӧріп, чыхчозар салаанаң кӧзітчелер, хайдағ читпес кізі полҷаң тіп. Че анда сыннаң палыхтир оңдай пар.
Олег Ощепков журналисттерні ідӧк Ағбандағы 2 № насос станциязынзар апарған. Анда тӧрт агрегат турча. Ағбанда чир алтындағы суға теере 2-4 метрҷе ле. Электродвигатель вал пастыра турбинанаң палғалысча, ол тоғын сыхса, турбина (аны тоғынчатхан тегілек тіпчелер) суғны трубаҷа ағысча. Кӧзіткен прай техника оборудованиезі уғаа кӱстіг, ол кӧп ахчаа турча, ідӧк ағаа тыхтағ пірееде киректелче. Хайди таныхтаан Олег Иннокентьевич, насос станцияларының пӧгіні - чонны кӧдірілчеткен суғлардаң арачылиры. Ол пӧгінні тоғынҷылар чахсы толдырчалар.
ПРЕСС-КОНФЕРЕНЦИЯ
Насос станцияларынҷа экскурсия тоозылғанда, управление туразының актовай залында пресс-конференция иртірілген. Аны апарғаннар Хакасияның чир-чайаан ис-пайы паза экология министрі Юрий Соколов, Инженернай арачыланыстар управление директоры Валерий Доможаков.
Министрнің чооғынаң, управлениенің ӧӧн пӧгіні - чонны кӧдірілчеткен суғлардаң арачылиры, чуртағҷыларға хорғыс чох чуртас пирері. Ағбанда, Харатаста, Ағбан пилтірінде кӧп оборудование тыхталған, дамбалар пӱдірілген. 2014 чылда Хакасияда, суғлар тасханда, пір дее кізі саайланмаан. Алтай крайында ол туста саңай пасха киректер полған. 2003-2004 чылларда Абазада кирек хомай полған. Пӱӱнгі кӱнде пу городты дамбалар чахсы арачылапчалар.
Управлениенің пу чылға планнарынаңар Валерий Доможаков искірген. Пӱӱл, хар кӧп чаап парғанда, суғлар тазарына тимненіс тоғыстары апарылча. Ам Алтай аймаандағы Аршаннар, Сартых, Хубачар ааллар хыриндағы дамбаларны кӧдірер тоғыстар толдырылча. Аннаң андар суғ хастада Асхыс аймаандағы Катанов аалдаң Таштып аймаандағы Арбыт аалға теере дамбалар тыхталар, кирек орыннарда оларны кӧдірері кӧрілче. Ол тоғыстарны толдырарға хайалығ сай читкіҷе тимнелген. Кирек чӧптезіглер иділген. Ідӧк насос станцияларында хай пірее агрегаттарны тыхтирға, алыстырарға даа кирек полар. Пір агрегат 15 - 18 миллион салковайға тур парча. Оларны хазнада пір ле завод - «Уралгидромаш» - сығарча. Управление сағыбаан саайлар полдыртпасха, че пірее саай полза, аның салтарларын чох идерге хаҷан даа тимде.
Хайди таныхтаан Юрий Соколов, 2014 чылда, Ағбан суғ тасханда, Арбыттағы дамбаны пір ле суткаа пір метрге кӧдірібіскеннер. Ол саайның салтарларын чох иткен ӱчӱн тӧрт кізі хазна сыйиина турысхан.
Хакасияда ам ээзі чох гидротехническай пӱдіріглер чох полар, олар прайзы управлениенің холында поларлар. Дамбалар хараа-кӱнӧрте сыныхталчалар. Прай муниципальнай пӱдістернең кирек чӧптезіглер иділ парған.
Устағҷылар журналисттернің сурығларына нандырғаннар.
Автор :
Николай СУЛТРЕКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы