ӦӦН ХАЙЫҒ - ХАКАС ТІЛІНЕ ПАЗА ЧОННЫІҢ ЫНАҒ ЧУРТАЗЫНА
16.03.2018
Хабарлар
Родтар чыылии. Пии аймааның родтары, чыылызып, аймах сурығларны ӱзӱргеннер.
Надежда МАКСИМОВА, Валерий АРШАНОВ, Анатолий СУНЧУГАШЕВ
Пу чағында Пии аймааның хакас родтарының чыылии иртті. Аймахтың Культура туразында аймах ааллардаң чон чыылысхан. Ипчілер паза иреннер хакас кип-азахтығ полғаннар.
Мында улуғ аалҷылар араласханнар: Россия Хазна Думазының депутады Надежда Максимова, Россия президентіне кандидаттың киртістіг кізізі, хакас чонның Улуғлар чӧбі президиумының кізізі Анатолий Сунчугашев, Хакасияның ӱгредіг паза наука министрінің орынҷызы Юрий Сагалаков паза пасхазы.
Пастап чоох тутхан Пии аймаа муниципальнай пӱдістің пазы Юрий Курлаев: «Мындағ улуғ чыылығның ӧӧн пӧгіні - иділген тоғыстың салтарларын ӱзӱрері паза мыннаң мындархы чуртасха пӧгіннер турғызары. Аймахтың администрациязы чоннар ынағ, хада-пірге чуртир ӱчӱн тоғыс апарча. Пии аймаандағы хакастарның ағырсымнығ сурығларын чахсы пілчем. Улуғлар чӧбінең хада тоғынчабыс, ол-пу сурығларны пӧгер чолларны тілепчебіс.
Специалисттернең хакас тілінің тилізі, культура чуртазының сині ӱзӱрілгенде, Пии аймаанда ол тӧбін синде тиліпчеткені ілезіне сығарылған. Пу ағырсымнығ сурығ полған на хакас сӧбірезіне теелче. Аймах синінде хакас тілі ӱгретчілеріне, культура тоғынҷыларына хоза ахча тӧлирдеңер программа алылған. Ағаа хоза пастағы классха килген хакас тілін пілчеткен паланың іҷе-пабазына ахча читірерінҷе программаны чуртасха киргебіс. Пу программалар тоғызы узарадылча».
Пии аймаандағы хакас родтар чӧбінің пазы Валерий Аршанов 2016-2017 чылларда пістің чонның культура тилізінеңер, национальнай ӱлӱкӱннерні, кибірлерні иртіргеннерінеңер искірген. Тиксі алза, пу аймахта 4 муң хакас чуртапча. Анзы Пии чиріндегі чуртағҷылар санының 20 %-і полча. Олар ӧӧнінде Куйбышев, Хойбал, Кирбі, Хызыл хара суғ, Улуғ Нонып паза Кічіг Нонып, Сос пилтірі, Маткичіг аалларда чуртапчалар.
Чыл пазы паза пасха даа хакас ӱлӱкӱннерін алғым иртірері чуртасха кирілче. Кибірлерні иртірерінде хамнар араласчалар. «Пурунғылар чолынҷа» проектке аймах мероприятиелер кірчеттір. Мындағ проекттер Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министерствозы гранттары полызиинаң чуртасха кирілчелер.
Хакасияның кічіг паза ыраххы аалларын хайраллиры программа хоостыра Пии аймааның кічіг аалларында ниме иділгенінеңер искірілген. Табат, Сос пилтірі, Кічіг Нонып аалыҷахтарда чоллар иптелген, чарытхы тартылған, олғаннарға ойнаҷаң орыннар пӱдірілген. Таныхтирға кирек, итчең тоғыс ам даа илееде. Аал пастарына ӧткін хайынарға киректелчеткеннеңер чоохталғанох.
Кирбі аалда «Ах тура» халыхтарның орындағы пос устанызы (ТОС) алты чыл тоғын парир. Анын кнезі Людмила Нестерова полча. Ол пӱӱнгі кӱнде ТОС-тар ноға киректелчеткеніненер чоохтаан:
- Мындағ тоғазығлар ағырсымнығ сурығларны хада-пірге пӧгер ӱчӱн киректелче. Піс, аалда чуртап, тоғынып, сурығларны аймах пазы Юрий Курлаевнең паза администрациянаң ӱзӱрчебіс, пӧкчебіс, оңдайлар таап, чуртасха кирчебіс. «Ах тураның» ӧӧн пӧгіні - хакас чонның кибірліг культуразын, тілін хайраллап тилідері.
Оӧнінде мындағ ТОС-тар аал ӱлӱкӱннерін пос кӱзінең иртіредірлер. Хакас алай орыс чоннарның ӱлӱкӱннері ползын, че олар чонны піріктірчелер.
Пии аймааның ӱгредіг управлениезінщ пастығы Олег Шлокин хакас тілі ӱгредиинеңер искірген. Аймахта 38 хакас тілі ӱгретчізі тоғынча. Таныхтирға кирек, анда кӱстіг, пілістіг ӱгретчілер істенчелер, оларның пілістерінең республика паза Россия синінде тузаланчалар. Палаларны хакас тілінең олимпиадаларға тимнепчелер.
Аймахтағы школаларда 444 олған хакас тілін ӱгренче. Че саннар хоостыра кӧрзе, пастағы класс ӱгреиҷiлерiнiң тӧреен тілін пілчеткен сині чылдаң чылға тӧбін тӱсче. 2015 чылда парта кистіне одырған 51 паладаң 25-зі хакас тілін пілген. 2016 чылда 52 олғаннаң -16-зы ла, 2017 чылны алза, 47 ӱгренҷідең 13 ле олған хакас тілін пілче.
Аймахта пастағы классха килген хакас тілін пілчеткен паланың іҷе-пабазына 10 муң салковайға тиңнелчеткен пір хати иділчеткен тӧлег пирілче. 2016 чылда 5 іҷе-пабаа, 2017 чылда 13 андағ сӧбірее ахча тӧлелген.
Сӧс пирілген хакас чонның Улуғлар чӧбі президиумының кізізі Анатолий Сунчугашевке. Ол, орындағы улуғлар чӧбінің искіриин истіп алған соонаң, хакас тілі хоостыра ағырсымнығ сурығны кӧні кӧдірген. Паланы сӧсті орта чоохтанарға ӱгредерге кирек полча. Че ӧӧні - сӧбіреде паланаң сыбыра хакастап ла чоохтасханы чахсы салтар пирер. «Андада тілібіс чітпес, - чоохтаан Анатолий Сунчугашев. - Тіл чіт парза, чон чіт парар...»
Россия Хазна Думазының депутады Надежда Максимова, хакас чонның Пии аймаандағы родтарының чыылииндағы чоохтарны истіп алып, салтарлар иткен:
- Хакасияда тіл суриин пӧгер тоғыс апарылча. Республика программазы хоостыра хакас тілі ӱгретчілеріне хоза ахча тӧлелче. Федеральнай бюджет ахчазына хакас учебниктері сығарылча. Чииттер иртірілчеткен аймах мероприятиелерде ӧткін араласчатханы ӧріндірче. Хакас чонның кибір-чозахтары республика синінде чуртасха кирілчелер, анзына полызығ пирілче. Культура кибірлернең пайыпча нооза. Россияның пасха регионнарынаң пеер ааллап килген кізілер хакас кибірлерге чӧпсінчелер. Мындағ оңдайнаң удур-тӧдір чӱрек-чаныбысты пайытчабыс.
Надежда Максимова прайзын чағдапчатхан Чыл пазынаң алғыстаан. 18 мартта Россия президентіне табығлар полар, ол чахсы ирт парар ӱчӱн, полған на кізее анда аралазарға кирек тіп таныхтаан ол. Хазна чонға, полған на кізі хазнаа тоғынарға, хайдағ-да хозым идерге кирек, андада чахсы чуртирбыс. Надежда Максимова прайзына часкалығ паза пик чуртас алғаан.
Автор :
Елена САГАТАЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы