ХАКАСИЯНЫҢ КУЛЬТУРА ИС-ПАЙЫНЫҢ ТАҢДАҒЫЗЫ ПАР БА?
27.10.2021
Хабарлар
Пос кӧрізі. Хакасиядағы кӱргеннерге хорғыс пар тіп санапча пістің хығырығҷы
Чон хайӌылары, поэттер паза хоосчылар кӱрген-кӧзееліг халсарығлығ чазыларыбыстаңар сарын-хоостар салчалар. Ол тӧреен чирібістің омазы.
Хайдағ омалығ піс аны тӧлібіске артызарбыс? Пос культура ис-пайына хайди хайчабыс? Кӧргенде, пір дее хайығ салылбинча, итсе, анзы улам чахсы, хаӌан кӧбізі хатығ, тузаланӌы чіли, айағ чох хылынча.
Андағ хомзыныстығ салтарға килерге килісче, Асхыс аймаанда апарылчатхан археология тоғыстарын пос хараанаң кӧріп. Пу наада «Аскизский труженик» газетада кӱргеннер істезілчеткеннеңер пазылған («Редкая удача археологов» статья). Чоохтазығда пу кизек хайығ тартча: «Пу пурунғы сыыратта, піс аны «Асхыс-17» таныхтаабыс, ӱс кӱрген саналча, оларның пірсіне пастап теңминчеткебіс...»
Ікі кӱрген тимір чол салылар орында орныхчаттыр, ӱзінӌізі - тастыхти. Че ученайларға ол хынығ полыбысхан, олар аны хазарға чарадыбысханнар. Андағда ученайлар пір дее чарадығ пічии чох, пос кӧңнінең ӱзінӌі кӱргенні хазарын пастабысханнар ба? Пілдізі чоғыл. Ноға? Пірдеезі пу киректі официально чарыт пирерге сурынмаан, «пос кӧңні» кирексінізінең не улуғ нимес кӱргенні, че олох туста аймахтың ибіркі чирінің хайхастығ кӧрімінің чардығын, чох идерге кирек пе?
Пілдістіг, амғы туста ӧӧнінде арачылағ тоғыстары ла толдырылча, пірее туста ла - наука пӧгіннерінең, кӧзідімге, Оғлах тағ хыринда. Че мағаа, Хакас чирі чуртағӌызына, тізең, пілдістіг, кӱргеннерні хайдағ даа пӧгіннең хасханы пір салтарға ағылча - кӱргенні пӱкӱлее чох иткеніне паза муңар чыллар тӧстелген ибіркі чирнің кӧрімін саңайға алыстырғанына.
Ағбан чолынӌа парчатса, анзы чахсы кӧрінче. Харах ӱгрен парған кӱргеннер орнына амғы техника тӱзеткен чир. Нинӌе-де чыл мының алнында андағох ӱлӱс сағаан Асхыс аалның Таштыпскай орамазындағы кӱргенні. Аның орнына ай-пораан иділген орын халған: анда-мында тастар, оймахтар, кӱрелген чир. Ам ол орында от ӧс парған. Піс, тізең, пазох «археологтарның талаанына» ӧрініп алғабыс.
Пӱӱнгі кӱнде чӱзер наука статьялары, монографиялары сығарылған, диссертациялар арачылалған. Пурунғыда чыған оңдайӌа кӱргеннерні аймах культураларға пӧлчелер, археологтар хазып пастир алнындох чир алтында ниме парын пілчелер.
Олох ла салтарға килер ӱчӱн чӱзер кӱргеннерні хасхлирға кирек пе?
Хакасияда кӱргеннерні XVIII чӱс чыллардох хазып пастааннар. Пастап, ис-пай тілеп, анзынаң «бугровщиктер» айғасханнар, анаң ученайлар, культура ис-пайын тілеп. «Бугровщиктер» кӱргенні тооза тонап полбинчатханнар, хомдызар шурфтар салылӌаңнар. Советтер тузында наа чирлерні тартчатханда, чоллар паза суғ чайдырӌаң кооптар паза пасха пӱдіріглер турғызылғанда, муңарлап кӱрген чох иділген. Пірееде кӱрген тастарын пӱдіріг материалы орнына тузаланӌаңнар.
«Чарых таңдағызының пӱдірігӌілері» ағылған кӱрген тастары ам даа Кызластағы школаның чирінде чатчалар. Чарадығ алылбаза, олар чідірілер. 1990 чылларда пір фермер Пии аймаандағы Киндірліг пилтірі аалда чир участогын сиденнеп алғанда, хости орныхчатхан кӱргеннерні чирнең тиңнестірібіскен. Мин андағ киректең тоғыр чоохтанғанымда, фермер олар ағаа пос хониинаң айғазарға харығ полчалар тіп нандырған.
Ӧбекелердең халған культура ис-пайын хайраллап халар ӱчӱн, аны улуғлапчатхан чон паза хазналар кирек чарадығлар алчалар. Археология ис-пайы чуртағӌыларның поғдархазын паза чир-сууна хынызын тыыдарға, туризмні тилідерге паза хазна бюджедін толдырарға ӧзен полча. Ноға піске пу иптіг чолӌа парарға чарабас?
Хоза чоохтаза, арачыланыстығ тоғыстар удаа «арачыланыстығдаң» ырах полчалар. Мин оларны, най кирек полза ла, иртірерге кирек тіп санапчам. Асхыс аалның Таштыпскай орамазындағы кӱргенні хасчатханда, археологтар аның кирексінізін чарыт полбааннар. Арса, ол орында оптика-волокнолығ палғалыс линиязы тартылған. Анзы сын полза, кӱргенні ибіре тарта халарға чарир полған. Че проектті алыстырғанӌа алай орындағы чуртағӌыларның сағыс-кӧрістерін сурғанӌа, чох идібізерге ниик ле пол парча ба?
Ирткен чылда Асхыс аймаанда ла 11 кӱрген хазылған, пӱӱл - 20 азыра. Тиксі Хакасияда 30 муң азыра кӱрген халды. Наукаа таныс искіріглерні азып алар ӱчӱн, археологтарға нинӌе тусха тоғыс чидерін санап аларға чарир.
Мин археологтарнаң хада кӱргеннерні хайраллирынӌа сидіксіністердеңер чоохты ікі хати апарғам. Пастағы кізі мині наука технологиялары тилізінең тоғыр полчазың тібіскен. Андағ нимес.
Мин тоғыр турбинчам. Минің кӧрізімнең, экономика тилізінде чоннар аразындағы опытнаң тузаланарға кирек: ибіркі чир-чайаанға ӱрег итпин, ӧбекелернің ис-пайын чох итпин. Европадағы городтарда архитектура хумартхызына кирілген хайдағ даа пӱдірігнің тастын алыстырарға чарадылбинча. Аны нааӌылирға ла чарадылча. Піске археологтардаң кӱргеннерні хасхан соонаң олох кӧрімінде артызарға киректепчеткен законны кирерге чарабас па? Пілдістіг, ол хоза кӱс паза ахча. Сағам, тізең, пір чолӌа тоғынчабыс: «Пістің сообыста суғ даа тассын...»
Ікінӌі археолог хакастарға пичелленӌең сылтағ чоғыл, кӱргеннерні пасха чоннар турғысхан тіп искірген. Пасхаӌыл кӧріс. Ол Хакас Республика Конституциязының 40-ӌы статьязынаң тоғыр парча. Піс палеогенетика істезіглерінің салтарларынаңар чоохтабинчабыс, хайзылары амғы хакастарның таштык паза тагар тузындағыларнаң, 1,5-2,5 муң чыл мының алында чуртааннарнаң, туған полчатханын киречілепчелер.
Пурунғы кӱргенніг хакас чазы чайалған хоостар пістің ӧбекелерібістің духовнай культуразының пӧзік синінеңер сағыстарға ағылча. Хада чуртааннарны улуғлапчатханын таныхтап, олар, улуғ кӱс салып, килкім кӱргеннерні турғысханнар. Піс, пілістіг тӧл, пір дее сағыссырас чох оларның сыыраттарын бульдозер полызиинаң чирнең тиңнестірібісчебіс.
Пӱӱл чайғызын Финляндияда чурттығ хыс чеенім кил парған. Казановкадағы музей-заповедникте пол килгебіс. Чол пара, мин чазыдағы саны чох кӱргеннерге аның хайиин тартхам. Ол оларға даа, Салбых чазызының кӱргеннеріне дее матап хайхаан. Сах андох сомнарны таныстарына ысхан. Финнерге кӱргеннерні кӧрерге чапсых полған паза килчеткен чылда чайғызын Хакасиязар чорыхха сығарға тимненчелер. Сайбалған кӱргеннернің сомнарын кӧріп, олар пістің чирібіске хайхабасчыхтар сағынчам.
Хакасияның археология ис-пайының таңдағызы пар ба? Азых сурығ. Халых чон даа, хазна ӱлгӱ органнары даа, наукадағылар даа, минің кӧрізімнең, ағаа нандырарға тимде ниместер. Археология хумартхылары «нааӌылалбинчатхан ис-пайға» саналчатханнаңар, нандырығ пиреріне тус асхынахтаң асхынах халча.
Автор :
Николай САГАЛАКОВ, Асхыс аймааның улуғлар чӧбі президиумының кізізі
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы