РОССИЯЗАР КӦЗЕР ЧАРАДЫҒ СООНАҢ
24.11.2021
Хабарлар
Кӧзідіг. Пу наада Ағбанда Л.Р.Кызласовтың адынаң чир-суғ ӱгренҷең музейде чапсых кӧзідіг азылды. Ол «Немецтер Россия тархынында» адалча. Анда посха тузалығ кӧп аймах танығ таап аларға чарир
ХЫҒЫРТЫҒ ПІЧІКТЕРІ
Пу кӧзідіг Россия ханы II Екатерина немецтерні позының хазназынзар чуртирға хығырчатхан чарадыға 250 чыл толчатханына чарыдылчатхан. Андағ хығыртығ ікі дее полтыр. Пастап ол Германияда 1762 чылда немец тілінең сығарылтыр. Анаң 1763 чылда Европа хазналарында чуртапчатхан немецтерні Россиязар чуртирға хығыртылчатханнаңар чарлағ тарадылтыр. Іди немецтернің сӧбірелері пістің хазназар кӧс сыхтыр.
- Итсе, Россияның хан-пиглері Германияның ученайларын, офицерлерін, садығҷыларын аның алнындох тоғынарға хығырҷаң полғаннар. Мында чахсы кӧзідім полча ученай Даниэль Готлиб Мессершмидт, хайзы пістің Хакасияда 1723 чылдох полған, - таныхтаан позының чооғында музей директоры, тархын наукаларының кандидады Андрей Иосифович Готлиб.
XVIII векте Россиязар чуртирға килген немецтерге Волга хазындағы иң чахсы чирлер пирілгеннер. Ээн турчатхан хыри-пазы чох чирлер оларның кӧңнілеріне кірген. Хайди пілчебіс, немец чон тоғысха уғаа кӱс. Андағ ондайнаң Волга хазында наа ааллар тӧстел сыхханнар. Пеер килген немецтер Германияда чуртапчатхан туған-чағыннарын хығырып пастааннар. «Арғаастанма ла, чахсы чуртаҷаң прай оңдайлар пар», - пасхан полбастар ба пічіктерінде.
ТӦӦЙ КИБІРЛЕР
Кӧзідіге сығарылған аймах пічіктернең, сомнарнаң танысчатханда, хахап таа парғам. Немецтернің паза пістің чонның тӧӧй кибірлер пар полтыр. Іди оларның сӧбірелерінде хаҷаннаң кӧп пала полҷаң полтыр. Пістің чонда андағ кибір парох нооза - илееде сӧбірелерде он пала артиинаң полҷаң. Оолағас тӧрізе, аны хайди даа ағазының адынаң адаҷаңнар, хызыҷахты - ууҷазының адынаң. Ікінҷі пала тӧрізе, оолахты - пабазының адынаң, хызыҷахты - іҷезінің адынаң. Сӧбіреде тӧӧй аттығларны алҷаастабас ӱчӱн, палаларға сола аттар пирілҷең осхас. Пістіңнер, ікінҷі ат пирчетсе, хакас аттығ пала полар, айна-ынҷыхтар танып полбас тіҷеңнер. Немецтер, тізең, палаларны алҷаастабас ӱчӱн.
Сынап піреезінің чуртында пасхаҷыл нимелер пілдірчетсе, пістіңнер ирбеннең аластапчалар алай ыстаннаң чилбепчелер. Немецтер, тізең, туған-чағыннарын прай хығырып алып, кізі хорғыстығ суум-саам кӧдірчеткен осхастар, айахтарны оода тастап, чабалланчалар ба хайдағ. Андағ нимені кӧріп-истіп, ол турада хайдағ ынҷых хайынарға ынир.
Паза минің кӧңніме тың кірчеткен кибір - пістің чон даа, немецтер дее тоғысха кӱс. Сала даа махтанминчам, че анзын кӧзідігні кӧрерге килген кізілер, ӧӧнінде немецтер, чахсы киречілепчеткеннер. Чаа алнында Волга хазынаң оларны матап таратханнар. Кӧп нимес чардығы Хакасиязар даа читкен. Пістің чон оларны чылығ удурлаан, совет немецтері фашисттер нимес. Аннаңар халғанҷы азых-тӱлӱкнең ӱлесчеңнер, хонып таа аларға позытчаңнар. Немецтер, тізең, хайдағ даа сидік тус полза, чахсы туралар пӱдірглеп алғаннар, хакас тілінең чоохтас сыхханнар.
ТАҢНАСТАР УЗАРАДЫЛЧА
Ӱр чыллар Россияның патриархы полған чарых II Алексийнің сомын кӧр салып, алаң ас парғам. Ол чи мында ниме итче полҷаң тіп сағыс тӧреен. Чағын пастырчам. Аның пічікке кіргені Алексей Ридигер полтыр. Аның хыринда чахсы таныс кізілернің сомнары. Мына чайаачы устар, писательлер паза музыканттар - Денис Фонвизин, Александр Блок, Афанасий Фет - мында талазығ чоғыл. Орыс тілінің чарыдығлығ сӧстігін тимнеен Владимир Дальны кӧр салғанда, мині кӧзідігнең таныстырчатхан музей директоры Андрей Готлибнең хада, сала даа чӧптеспин, чалахай кӱлімзірес салғабыс. Чапсыстығ даа пілдір парған.
- Мария Цветаева чи хайди пеер кір парған? - хайхаанымны чазыр полбиныбыстым, саблығ кибелісчінің сомын кӧр салып.
- Хығыр кӧрдек. Аның іҷезі Мария Мейн полған, - чарытча музей директоры полчатхан Андрей Готлиб.
Мына піс «Россияны саблындырған немецтер» сомнар кӧзідии хыринда тохтабыстыбыс. Фёдор Шехтельнең Яков Вебер - тиксі сабланған хоосчылар. Адмирал-талайҷы Иван Крузенштерн сомнаң чалахай кӱлімзірепче. Узун састығ Альфред Шнитке - Совет Союзының саблығ композиторы. Борис Раушенбах - СССР-ның Наукалар академиязының академигі, хан тигірні істезеріне улуғ хозым иткен саблығ ученай, физик-математик. Паза даа пасха немецтернің сомнары, хайзылары Россияны тилекейге сабландырғаннар.
ХОМЗЫНЫС
Андрей Иосифович сым на турыбысты. Пазын тӧбін тут салтыр. Пістің алныбыста Илбек Ада чаадаң сомнар кӧзідии. Музей директоры чӱреен амырадып аларын сағыпчам. Позым сомнарны кӧрчем, саннарнаң танысчам. Хара пасхаңыл кирек, Хызыл Армияда фашисттердең тоғыр 33 муң артиинаң немец чааластыр. Оларның санында 1605 офицер, пір генерал полтыр. Кӧп немец, ады-солазын алыстырып, пос кӧңнінең чааға партыр. Андағ пір чиит оолдаң сурған осхастар, сағаа, немец кізее, пос чонынаң тоғыр чаалазарға сидік нимес пе тіп. Анзы, ӱр дее сағынмин, мин Совет Союзында тӧреем, Чир-суумны хайдағ даа ыырҷыдаң арачылирға кирекпін тіптір. Уғаа турыстығ нандырығ. Ағаа хоза, Хызыл Армияның чааҷыларынаң пасха, немецтер партизан отрядтарында, подпольщиктер санында фашизмнең тоғыр кӱрескені таныхталча. Хайда даа олар постарын махачы кӧзіткеннер.
- Немецтер санынаң 10 артиинаң кізі Совет Союзының Матыры аарластығ атха турысхан, - чӱреен пазынып алған соонаң чоохтапча тархын наукаларының кандидады А.Готлиб.
Анзы мині уламох тың таңнатхан. Анаң піс ікӧлең алныбыстағы сомнарны кӧрглеп пастабысхабыс. Мына 17 частығ Вольдемар Венцельдеңер чоохталча. Ады-солазын Владимир Венцовха алыстырыбызып, пос кӧңнінең чааға партыр. Днепрні кисчеткенде, махачызын чахсы кӧзідіп, Совет Союзының Матыры аарластығ атха турыстыр.
КӦЗІДІГНІҢ УЗАХ ЧОЛЫ
Пу кӧс чӧрчеткен кӧзідіг Москвада 2012 чылда тӧстелтір. Ол тустаң сығара Россияның прай даа улуғ-кічіг городтарында пол парир. Пірдең, кӧзідігнің тимнегҷілері пос кӧңнінең не аар-пеер сығыбыспинчалар. Оларға хайди даа хығыртығ кирек. Кӧзідімге алза, пеер Хакасиядағы Генрих Батцтың адынаң немецтер пірігізі хығырғаны хоостыра килтірлер.
- Мыннаң сығара піс Минсуғзар парарбыс. Нандыра айланчатса, Ағбанда ӱр нимеске тохтирбыс. Пандемия сылтаанда кӧп кӧрігҷі хығыр полбинчабыс, - чоохтапча кӧзідігні ӱдес чӧрчеткен Алексей Буллер.
Ол Тюменьдегі хазна университедінің наука тоғынҷызы. Анаң пістің хазнада чуртапчатхан немецтернің пірігістері тӧстелген орыннарны картада кӧзітче. Ағбан анда таныхталтырох. Хакасиядағы Генрих Батцтың адынаң немецтер пірігізінің устағҷызы Владимир Граф Россияның пасха городтарындағы пірігістернең палғалыс тутча. Аның сӧстері хоостыра пӱӱнгі кӱнде хазнабыста 500 муң артиинаң немец чуртапчатхан осхас.
Автор :
Анатолий СУЛТРЕКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы