КИБЕЛІСТЕР ПӰДІРІП УЗАНҒАНЫ
26.01.2022
Хабарлар
Пайрамнығ тӧреен кӱні. Кибелісчі Фёдор Тохтобинге 60 час толарҷых. Чайаачы ус чон аразына тилем кірбеҷең, аймах тоғазығларда араласпаҷаң даа. Пии аймаандағы Кічіг Нонып аалда тӧреен кізі Асхыста пӱдірігҷі полған, кибелістер пасчаң
АХ ПАЙЗАҢ ИБІҶЕК
Пістің редакцияда ӱр чыллар тоғын салғаннарның махалығ сӧспек полҷаң: «Хапчых тӱбін хахтадах, хабарлар аймағын сығардах». Пасха сӧстернең чоохтаза, хаҷан-да пазарға тимнелген пірее хабар, чарых кӧрбин, соона чылдырыл парча, анаң хапчых тӱбінде сӱӱл халча. Че хаҷан полза аның тузы чидібӧкче.
Андағ оңдайнаң хапчығым тӱбінде сӱӱл халған пір чапсых сомға орта пол парғам. Михаил Тутарков аны 1999 чылда суурған полтыр. Ағаа килістіре Каркей Нербышев улуғ нимес танығ пас салтыр. Анда пістің газетаның саблығ хабарҷызы полған писатель Ағбан городтың наа пӱдіриин чылығ сӧстернең махтапча. Анзы тиктең нимес. Пістің чонның саблығ оолғы, пӱдірігҷі Василий Астанаев, чоныбыс кибірі хоостыра ах пайзаң ибіҷек тимге сығарған, аны республикадағы культура кініне тикке тузаланарға 10 чылға сыйлап пирген. Прай тӧлеглерні ол устапчатхан «Монолит» пӱдіріг пірігізі позына алып алған. Ах пайзаң ибіҷектің устағҷызына Игорь Боргояков турғызылған.
Игорь Фёдоровичтің ӧткін хылии сылтаанда ах пайзаң ибіҷек пістің чонның чыылысчаң хынчатхан орнына айлан парған. Анда хынығ ойыннар турғызылҷаңнар, чапсых тоғазығлар иртірілҷеңнер, чииттер тойларын анда таныхтаҷаңнар. Оол-хыстар теелбектенерге матап чыылысчаңнар, танысчаңнар, сӧбіре тӧстеҷеңнер. Улуғ частығлар, тізең, чоох-чаахнаң даа одырып аларға килҷеңнер, кӱн тооза саадап парыбысчаңнар. Че хомзынчатханнары сала даа пілдірбеҷең. Мында хоостар, сомнар, кип-азах кӧзідіглері удаа иртірілҷең. Оох-теек сыйыхтар алып аларға чараҷаң.
Чон аразына позының тахпахтарынаң кіріп пастабысхан Альбина Курбижекова Игорь Боргояковтың орынҷызы полыбысхан, писательлерні, хоосчыларны тоғазыға хығырып алҷаң. Іди пірсінде ол Геннадий Кичеевті, Фёдор Тохтобинні, Игнатий Миягашевті, Сергей Майнагашевті тоғазыға хығырып алтыр. Хайди кӧрчебіс, прайзы кибелісчілер, чиит поэттер. Геннадий Кичеевнең Сергей Майнагашев, сол ады Сибдей Том, чон алнында чоох тударға, постарының кибелістерін хығырарға тазых парған ползалар, Фёдор Тохтобиннең Игнатий Миягашев мындағ тоғазығларда удаа араласпинчатханнар. Уламох Асхыста пӱдірігҷі полчатхан Фёдорны аалдаң сығарып аларға оой ла полбаан, неке.
Россияның Писательлер пірігізіне кіргелек чиит кибелісчілерні чыылысхан улуснаң Галина Казачинова паза Каркей Нербышев ипти-тапти таныстыр турғаннар, полғанына ла килістіре сӧстер таап, кӧңнілерін матап кӧдіргеннер. Ол даа сылтағнаң полбас па, тоғазыға килген кізілер ипти ле одырғлапчатхан чиит чайаачы устарзар сыныхти кӧрглепчеткеннер, хайди пу тусха мындағ чахсы хоос сӧстер ээлерін пілбеен полғабыс тіп сағынчатханнар. Ағаа хоза, Игорь Боргояков устапчатхан «Час ханат» олған чайаачы ӧменің араласчылары оларның кибелістеріне пазылған сарыннарны уғаа чӱрексіністіг ырлап пир турчатханнар.
СТУДЕНТ ТУЗЫ
Хығырығҷыларынаң тоғазарға килген кибелісчілер постарын хайди тудынчатханын кӧрерге хаҷан даа чапсых поладыр. Игнатий Миягашевнең Сергей Майнагашев чииттернің «Таң солбаны» литература пірігізі пастыра таныс полғаннар. Геннадий Кичеевнең «Хакас чирі» газета редакциязында хада тоғынчатхабыс. Итсе, Игнатий Миягашев ол туста редакциядох істенчеткен. Аннаңар пу ӱзӧлеңні маңат таныпчатхам. Фёдор Тохтобиннең тоғасчаңмыс, изеннес чӧрчеңміс. Хаҷан Каркей Нербышев аның чайаачы тоғыстарынаңар, чуртас чолынаңар чоохтап пастабысханда, аны ситкіп искем. Улуғ арғызыбыс чир-суғҷызының кибелістерін пӧзік паалаан, олох арада ағаа институтты тастабасха кирек полған, амды пӱдірігҷі пол чӧрбесчік теенде, сиргектенібіскем. Ағбандағы ӱгретчілер институдының студенті полғанын ам на исчеткем. Аннаңар Фёдор Тохтобиннең сала чағын танызып аларға чарадыбысхам.
Чалахай тоғазығның ӧӧн чардығы тоозыл парғанда, кибелісчіні пасхазынаң сала тастыхти апарып, чоох-чаахнаң одырыбысхабыс. Оңарылыстығ, пастағы суриим аның студент тузынаңар полған.
- А, пістің институтсар кіріп алған полғам. Анаң ікінҷі курс соонаң пос кӧңнінең армияа парыбысхам. Айланғанда, ӱгренминібіскем. Узанҷаң тоғысха кӧңнім чатчатхан, пӱдірігҷі полыбысхам, - хайди-да хысхаҷахти ӱндес салды чиит кибелісчі.
Ол минің сурығларыма нандырарын нандырчатхан, чоохтазығдаң хыйа парбинча. Че чӱреен азарға маңзырабинча, хысхаҷахти ла чоохтан салча. Піске, хабарҷыларға, тоғыс тузында андағ кізілерге пірее хати тоғазарға килісче. Оларнаң чоохтазып аларында полғаныбыстың на узы тапталча, аймах-пасха оңдайларнаң сӱмеленерге килісче. Мында андағ чахсы оңдай полған хакас литературазының ағырсымнығ сурығларынаңар чоохтазығ пастирға. Арса, позының сағыстарынаң ӱлес сығар. Аннаңар Игнатий Миягашевнең Сергей Майнагашев «Таң солбаны» литература пірігізіне хайди чӧр турғаннарын сағысха кир сыххам. Олох туста Геннадий Кичеевтің аҷазы Владис сыбыра піснең хада полҷаң, кибелістер пасчаң полған тіпчем. Институт тоосханда, пістің редакцияда хомай нимес тоғынған, че кибелістер паспиныбысханын искірчем.
- Кізіні кӱснең кибелістер пастыр полбас. Студент тузында мин дее кӧп пас турғам, - ідӧк ле хысхаҷахти ӱндесче Фёдор.
Олох арада институтты тастабысханына сала даа хомзынминчатханын сизінерге чарир полған. Аның мындағ кӧріс-сағызы: пасхазынаң хада наа тура пӱдір салза, анда кізілер чуртирлар, ӧрінерлер. Тоғызы туза ағылча. Кибеліс пасханы саңай пасха кирек. Чайаачы тоғыснаң айғасханы постың на кӧңнін часхарғаны полча. Пасхазына туза ағылча ба, чох па - пілбес.
КЕЕРКЕСТІГ КӦГЛЕРІ
Чайаачы уснаң чараспинчам. Кӧзідімге аның пір кибелізінің сӧстеріне пазылған уғаа чахсы сарынны ағылчам. Анаң, удур-тӧдір кӧрізібізіп, кӱлімзірес салғабыс. Пістең ырах ниместе поохти одырғлапчатхан «Час ханат» ӧменің хызыҷахтарының пірсі сіліг ӱнінең мин махтапчатхан ырны толдыр сыххан. Ибіре одырғлапчатхан ӧӧрелеріне сала даа хайығ айландырбинча, позы позын на ӱтертчеткен чіли тудынча.
Тоолапча, тоолапча тигірдең
Ӱстӱбіссер чоон аппағас харлар.
Син сыбырба минің кӧксімнең
Оларны нымзах мелейіңнең.
Анаң пу хайхастығ сіліг сӧстернің тадиин сынапчатхан чіли, ӱр нимеске тохтабысты, харахтарын нуубысты. Піс ікӧлең, тізең, аны хайди поларын китепчебіс. Олох туста мин Фёдор Тохтобинзер пірее хати кӧр салчам. Чайаачы устың сырайында хайдағ-да пасхаҷыл кӱлімзірес: таң ӧрінче, таң мындағ чӱрексіністіг кибелістер асхынах пасханына хомзыныс. Ол хызыҷах, хайхастығ тӱстең чарбыххан чіли, сілігінібісті, пазох ла хати сарнапча. Ағаа пірдеезі хозылбинча, харығ даа поларға хараспинча. Сым на одырғлапчалар, хызыҷахтың сіліг ӱнін хынып тыңнапчалар.
Син сыбырба минің кӧксімнең
Оларны нымзах мелейіңнең.
Ол туста сағысха тӱзібіскем, хайзы ырҷы пу сарынны уғаа чахсы толдырчатханын истерге килісті? Мария Янгулова алай Людмила Арыштаева? Композитор Олег Токояковтың наа сарыннарын Людмила Арыштаева толдырарға хынадыр. Пірдең, уғаа чахсы кӧглеп тастабысча. Че пу сарын, Мария Янгуловаа чарыдылып, ӧнетін ағаа пазылғанға тӧӧй пілдірчеткен. Аннаңар, ікінҷілебес ӱчӱн, Фёдор Тохтобиннең кӧнізінең сурыбысхам. Ол пазын на икібіскен.
- Синің кибелістеріңе пазылған пу чалғыс ла сарын нимес, я? - пазох ла тӱптестіріп пастабыстым чайаачы устаң.
Тилем чоохтанмас кізі ідӧк ле пазын икіп салды.Че амды аны сала чарыда нандырарын сағып аларға чарадыбыстым. Аннаңар кибелісчізер сыныхти кӧр сыхтым. Чоохтазығдаң хыйа пар полбазын сизініп, чайаачы ус «Олаңай сағыстар» сарынны истерге киліскен ме тіпче. Амды мин ағаа пазым икіпчем. Сах андох пу ырны хаҷан паза хайда искенімні сағысха киргем. Наа книганың презентациязын Пыдырах аалдағы школада иртірчеткем. Тоғазығ хынығ ла парчатхан туста пістің алныбыссар улуғ класстарның ӱгренҷілері сыххлап килгеннер. Оларның хыринда композитор Олег Токояков баяннығ турыбысхан. Орындағы школа ӱгретчізі амды пістің хызыҷахтарыбыс кибелісчі Фёдор Тохтобиннің сӧстеріне пазылған наа сарынны кӧглеп пирерлер тіп чарлаан. Анаң баяннаң ойнап сыххан. Аның ӱгренҷілері «Олаңай сағыстар» сарынны ӧменең уғаа чахсы толдыр пиргеннер.
Олаңай сӧстерде
Олацай сағыстар.
Олацай чурегімде
Олацай сабыстар.
Іди Пойзым тағ идеенде турчатхан Пыдырах аалдағы ортымах школада Фёдор Тохтобиннің кибелізіне пазылған «Олаңай сағыстар» сарынны пастағызын на истерге киліскен. Сіліг ӱнніг хызыҷахтарны айа сабызынаң ӱдескеннер.
ПАСТАҒЫ ЧЫЫНДЫЗЫ
Хайдағ даа кізінің чайаачы тоғызы пастағызын чарыхха сыхса, ағаа улуғ ӧрініс ағылча, чуртазында иң танығлығ паза чарых кӱнге саналча. Амды ол нанҷы-арғыстары алнында поғдархастығ кӧрімніг дее пас чӧрер оңдайлығ - аның иң чахсы кибелізі алай чооғы пастыра аны парчан Хакасияның чуртағҷылары пілерге киректер. Сабланыс чолынзар пастағы ізестіг хаалағ иділ парды нооза.
Ағбандағы ах пайзаң ибіҷекте ирткен чапсых тоғазығ алнында, тізең, Фёдор Тохтобиннің паза Геннадий Кичеевтің кибелістер чыындызы пар полған. Ол 1993 чылда Хакас книга издательствозында чарых кӧрген. Чиит чайаачы устарның кибелістерін, чыып-піріктіріп, тимге сығарған Галина Казачинова. Галина Григорьевна «Сӧс алнында» ноға пу ікӧлеңнің кибелістері пір чыындыда сығарылчатханын ӧнетін таныхтапча - хайзы даа пӱдірігде тоғынча. Олох арада мындағ ниме сизіндірче - пеер кибелісчілернің уйан арах таа тоғыстары киріл парғаннар. Анзы соонаң пу ікӧлеңнің хайзы даа сабланып пастабысса, постарының пастағы хаалағлар тузындағы кибелістерінең тиңнестірер оңдай табылар ӱчӱн пирілче. Кізі позының ӧзізін тиңнестіріг ле сылтаанда чахсы сизінче-оңарча нимес пе?
Россияның Писательлер пірігізінің араласчызы Галина Казачинова, чиит кибелісчілернің пастағы чыындызын сығарчадып, аны «Иирдегі хоостар» тіп адап салтыр. Аның кӧрізінең, анзы тиктең не нимес. Хайдағ даа кізее, иртен тоғысха маңзырапчатса, аар-пеер кӧрглирге киліспинче. Че хаҷан иирде ибзер айланчатса, ибіркінең ӧкерсініп алҷаң чахсы оңдай табылча. Азыранып алған соонда чайаачы тоғыснаң айғазып пастирға чарир. Мына хаҷан ирее-чобағлығ хараа пар сыхча. Пір тамкы соонаң ікінҷізі тартылча, халын ысха харахтар ачысча. Че «тадылығ ирееленіс» ӧрініс ле ағылча.
- «Иирдегі хоостар» чыындыдағы кибелістеріңні хығырчатханда, Валерий Майнашевті сағысха кир килгем. Ол ідӧк уйғу чох харааларда тамкы кӧп тартчатханын, таң алнында ах чаҷыннар анда-мында чайылчатханын таныхтирға хынҷаң полған, - сым на одырбас ӱчӱн чоохтаныбыстым.
- Анда тамкыдаңар ла пазылбинча, ідӧк хазыр хайнадылған ізіг чейні оортапчатханым кӧзіділче, - ӱндесче кибелісчі.
Мағаа, тізең, ол ла кирек полған. Сах андох литература сурығларынаң айғасчатхан пілігҷілер хайдағ даа книганы хығырчатсалар, аның авторы кем полып тоғынғанын піліп алар чахсы оңдайлар табылчатханнаңар танығларынаң таныстыр сыххам. Хакас поэзиязында ирее-чобағлығ, че «тадылығ» хараалардаңар Валерий Майнашев ле кӧп пасчаң полған, амды ағаа син хозылыбыстың теем. Анзы кӱлімзіреп ле салған, че саңай кизе-тоғыр полбаан.
Іди пірсі пірсін тӱзедіп, хоза танығлар итклеп, кӧместең чоох-чаах хойыбысханға тӧӧй пілдірген. Сурығларыма, хысхаҷахти даа полза, нандыр сыххан. Позының пӱдірігҷі тоғызынаңар, аның хай пірее чазыттарынаңар чоохтап пастабысхан. Амды ағаа тоғасхан ползам, чоох-чаахты сала пасха оңдайнаң апарарчыхпын тіп сағыныбысчам. Че - орай. Россияның Писательлер пірігізінің араласчызы, кибелісчі Фёдор Степанович Тохтобин позының пайрамнығ 60 чазына ікі чыл читіре чуртабаан, ах чарыхтаң парыбысхан.
Ол ікі чыынды сығарарға маңнанған. Аның кибелістеріне сарыннар пазыл турарына ізеніс пар. Позының чайаачы тоғызынаң пір кибелізінде Фёдор Тохтобин піди пас салған:
А хаҷан тоғызымны тоозыбызып,
Ибімзер чух чызынаң айланзам.
Сӧстерні тахпайлар чіли пырладып,
Мин стихтар пӱдіріп узанчам.
Автор :
Анатолий СУЛТРЕКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
26 | 27 | 28 | 29 | 1 | 2 | 3 |
4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 |
18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 |
25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде