ХАКАСТАРНЫҢ КИБІРЛІГ ТОЙЫ
28.01.2022
Хабарлар
Книга тасхағында. Пу кӱннерде ХакНИИЯЛИ-ның наука тоғынҷызы, искусствоведение кандидады Маина Чебодаева пазох наа книгаҷах сығарыбысхан
Піске чапсирға ла килісче, хайди матап тоғынча Маина Петровна! Пылтыр ла ол алты книга сығарыбысхан. Пӱӱл, тізең, пастағы ай даа тоозылғалахха, теестегі уғаа кирек книга чарых кӧрген.
Чоохтирға кирек, «Хакастарның кибірліг тойы» наука тоғызын пас салған Маина Петровнаның харындазы - чиит ученай Иван Чебодаев. Ол Хакас книга издательствозынаң ӱр чыллар устаан Пётр Иванович Чебодаевтің оолғы полған. Улуғ хомзынысха, Иван Петрович 1995 чылда саайға кіріп ӱреен.
«Хакастарның тойға кисчең кибірліг кип-азағы» книганың ікінҷі чардығын Маина Петровна позы пасхан. Книганың алнындағы страницаларында автор харындазынаңар пас салған. Иван Петрович Чебодаев 1968 чылда 19 октябрьда Асхыс аалда тӧреен. Аның олған тузы андох ирткен. Ол кічігдеңӧк тӧреен чирінің тархынын пілерге кӱстенген, кӧп хығырған. Пабазы Пётр Ивановичті Абаза городтағы школа-интернатнаң устирға турғысханнар. Чебодаевтер сӧбірезі Абазазар кӧс парыбысхан.
1985 чылда Абазадағы ортымах школаны маңнаныстығ тоозыбызып, ол Ленинградтағы хазна университедінзер тархын пӧлиинзер кіріп алған. Анда ол этнографияа ӱгренген. Че ікі чыл пазынаң аны армияа апарыбысханнар. Иванға Мурманск облазында служба иртерге киліскен. 1989 чылда, армиядаң айланып, ол ӱгредиин узаратхан.
1992 чылда Иван, университет тоосчадып, «Хакастарның сӧбіредегі кибірлері» темаҷа диплом тоғызын маңнаныстығ арачылабысхан. Аның наука устағҷызы полған саблығ этнограф, тархын наукаларының кандидады Валериан Александрович Козьмин.
Ленинградтағы хазна университедін тоозып, Иван Петрович Чебодаев Ағбанзар айланған. Мында ол пос киреен асхан. Ӱс чылҷа тоғынған. Иванның «Хакастарның кибірліг тойы» тоғызын паба-іҷезі пос ахчазына оолғы ӱреен соонда сығарыбысханнар.
Хакастар тойларын ХІХ чӱс чылдох орыс ученайлар Л.П.Потапов, Г.Спасский, Н.А.Костров паза хакас ученайлар К.М.Патачаков, В.Я.Бутанаев істескеннер.
Хакастарның паба саринаң туған оол-хыстарға сӧбіре тӧстирге чарадылбаҷаң, іҷе саринаң, тізең, пӧлелер дее хон салҷаңнар. Сӧбіреде иң улуғ харындазы ипчі алғалах полза, туңмаларына хоных хонарға чарадылбаҷаң полған. Сынап ирепчінің піреезі ӱреп парза, кӧзідімге, ипчі ӱреен соонда ирі аның хыс туңмазын алча. Ирен ӱреп парза, ипчізі ирінің сӧбірезі чох харындазына ирге парча.
Оолғына ипчі ал пирердеңер кӧбізін паба-іҷезі хыстың паба-іҷезінең азынадох молӌас салчалар. Че пірееде пол парадыр, оол, пірее хысха кӧӧленібізіп, аны оғырлап парыбысча. Анаң сӱргінҷілер килче. Хыс ирге парарға ынапчатса, хондырчалар, ынабаза, аны нандыра апарыбысчалар.
Хоных хонар чииттер тойға тимненчелер. Пурун оолда той полча, анаң хыста. Чоохтирға кирек, иреннер тойда хакас ибнің ӱстӱнзархы саринда одырчалар, ипчілер, тізең, алтынзархы саринда кӱлеттепчелер. Стол хыриларында сыбаан арағалығ сапчағастарны турғысчалар. Тойда чииттерге маллар алай ахча сыйлапчалар.
Книганың ікінҷі чардығында хакастарның тойға кисчең кип-азаанаңар чоохталча. Аны Маина Петровна Чебодаева тимнеен. Хакастарның кип-азаанаңар ідӧк XVIII-ХІХ чӱс чыллардох ученайлар Н.А.Костров, П.Е.Островских, А.А.Кузнецова, Ю.А.Шибаева паза даа пасхазы пасханнар.
Хакастар тойға матап чазанҷаңнар. Олар идектіг тон, хоостығ сигедек паза тӱлгӱ алай пасха даа аарлығ аңнар теерлерінең тігілген пӧріктер кис салчалар. Ипчілернің кӧксілерінде улуғ поғолар чылтырасчаң. Чиит хыстар тағайах пӧріктіг полҷаңнар. Худағайлар улам чазағлығ тонан салҷаңнар. Иреннер киптерін алай кӧгенектерін чібек хурнаң ораанҷаңнар. Чоохтирға кирек, ипчілернің тойға кисчең кип-азаа тӧлдең тӧлге хайраллалып пирілҷең. Ағаа хоза ипчілер хулахтарына ызырғалар паза хол салааларына пурбалар кисчеңнер.
Авторның пу книгазында чапсых сомнар паза хоостар кӧп. Оларның кӧбізі архивтердең алылған. Книга Санкт-Петербург городта чарыхха сығарылған.
Маина Чебодаева пу книганы сығарарға хабасхан «Межрайонные распределительные электрические сети» пірігістің ӧӧн директоры, Хакасияның Ӧӧркі Чӧп депутады Денис Кабановха улуғ алғызын читірче. Хакас культуразын тилідерге полысчатхан кізілер парда, маңат.
Автор :
Илья ТОПОЕВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы