ТӦӦ ТАЙҒА-СУУБЫСТЫ АРАЧЫЛИРҒА КИРЕК
02.03.2022
Хабарлар
Кӱн сурии. Халғанҷы айларда Тӧӧ істіндегі тайға чирлерінде ағас узурылчатханы чуртағӌыларны сағыссыратча, ол санда Индіркі Тӧӧ аал чуртағҷызы Татьяна Субракованы. Пӱӱн піс аның пічиин паза ӱлгӱ органнарының нандырығларын пирчебіс
«Асхыс аймаандағы Индіркі Тӧӧ аал минің тӧреен-ӧскен аалым полча. Пос чонына туза ағылар сағыснаң 2019 чылда сӧбіремнең хада аалымзар айланғам.
Пӱӱнгі чооғымны тӧреен чир-суум хынызына паза аның таңдағы кӱнінеңер сағыссырастарыма чарытчам. Полған на кізі чир-сууна ӧкерсінче, хынча, пасха чирде полза, ағаа сағынча. Пӱӱнгі кӱнде Чоғархы Тӧӧ аал хыринда улуғ чир ағас кизерге арендаа пиріл партыр. Анда наа техника тоғынча. Ол машина ағасты позы кисче, салааларын андох хыйа итче. Тоғыс уғаа табырах парча, сылағай ағастар хырылчалар. Ол ағас кисчеткен техника соонҷа ағастар даа, аң-хус таа чох, чалаас, ээн чир халча.
Тӧӧ суғ хоостыра чуртапчатхан чон ағастар кизілчеткеніне саңай тоғыр турча. Ноға? Пастағызы, тайғадағы хузух ағастары прай хырыл парарлар. Хузухтығ чылларда кӧп кізі, хузух идіп, аны садып, сӧбірелерін азырапча, тонандырча. Оларны кизібісселер, андағ оңдай мыннаң мындар 80 чыл чох полар.
Ікінҷізі - ол Тӧӧ суғ чылдаң чылға соолчатханы. Аны пістің ааллардағы полған на чуртағҷы сизінче. Улуғ палыхтар Тӧӧ суғзар кірбин сыхханнар, тӱрчедең суубысты таңахтар кис чӧрерлер. Чуртағҷылар кӧрізінең, Тӧӧ суғ пасталчатхан тайғаларда ағастар узурылчатхан сылтаанда, суғ чир алтынзар кірче, хара суғлар соолчалар. Ағастар чох полып, часхызын хар табырах хайылча, суғ матап кӧдірілче, чирге сигерге маңнанмин, ідӧк табырах син парча.
Ӱзінҷізі, Чоғархы Тӧӧ аалда нинҷе-нинче чуртағҷының хутухтарында, насостарында 2021 чылда ноябрьда суғ чох пол парған. Ол сидіксіністеңер піснең Валентина Семёновна Ушакова ӱлескен. Чуртас тооза школада ӱгретчі полған улуғ частығ кізі чоохтаан: «Минің позымның ӱчӱн нимес, чонның ӱчӱн чӱреем ағырча. Кӱннің сай кӧзенеем алнынҷа ағас таарлалған улуғ прицептіг машиналар иртчелер. Піди полза, пістің тайға халбас, пазағы тӧлге пу сіліг чир-чайаан читірілбес. Минің насозымда 2021 чылда ноябрьда суғ чох пол парған. Ам пархам хонҷыхтардаң сығара мағаа туразар суғ кир пирген». Хонҷых сӧбіренің 20 чыл чуртаан тураларында пастағызын на суғ чох пол партыр. Суғны хонҷыхтарынаң алчалар. Чуртағҷылар час-хызын насостарына суғ айланарына ізенчелер.
Тӧртінҷі сурығ - ол кискен ағастар орнына хорбылар одыртылбинчатханы. Чуртас тооза лесник полған Чоғархы Тӧӧ аалның чуртағҷызы Алексей Топоев ағас уғаа кӧп кизілчеткенін таныхтаан. Ағасты кисчелер, аның орнында чалаас чир халча. Кискен ағастың орнында олох син чир хорбыларнаң одыртыларға кирек тіпче ол.
Пизінҷі сурығ - ол чуртағҷыларға ағас алчаң орын аалдаң ырах пирілчеткені. Кӧзідімге, Чоғархы Тӧӧ чуртағҷыларына Тӧрт тас саринда пирчелер. Ол илееде ырах. Орындағы чонның андар парар оңдайлары чоғыл даа.
Паза пір ағырсымнығ сурығ - ол прицептіг улуғ машиналар, ағас толдыра таарланып, кӱннің сай чолҷа ойлас чӧрчеткені. Анаң ол чолны тыхтирға оңдай полар ба? Ам даа кӧрзе, чоллар сайбалчалар, соонаң ниме полар? Мыннаң даа пасха сурығлар кӧп: аңниры, чистек теерері, халбаа, палых одына, им оттарға чӧрері, тайғада тынанары. Іди кӧместең хакас чон мының алнында чуртаан оңдайларын чідірче.
Ӱлгӱлернің паза право хайраллаҷаң органнарның нандырығлары чонның кӧңніне кірбинче. Асхыс аймааның прокуратуразы сайбағлар чоғыл, тайға закон хоостыра узурылча тіп пасча. Чир-чайаан министерствозының тоғынҷылары, Чоғархы Тӧӧзер киліп, олох чоохты читіргеннер. Прай ниме закон хоостыра полча. Анзы орындағы чонны чӧпсіндірбинче.
29 январьда Хакасия пазы Валентин Коноваловха Тӧӧ істіндегі аалларда чуртапчатхан 173 кізі адынаң айланыс ызылған. Аның алнында Чоғархы Тӧӧнің чуртағҷылары андағох айланыс ысханнар. Піс нандырығ килерін сағыпчабыс.
Хакасияның чир-чайаан ис-пайы паза экология министрінің орынҷызы Олег МАТВИЕНКО ағас узурарына тайға чирі хайди арендаа пирілчеткенін паза идінҷек арығны нааҷылирынҷа хайди нандырчатханын чарыт пирген:
- 2020 чылда идінҷекке Пирікчулдағы ағас хониинда Тӧӧ тайғазында 12703 гектарда ағас узурарға чӧптезіг 15 чылға чӧптезіг хоостыра пирілген. Пу чирнің 6164 гектарында ла идінҷекке ағас узурарға чарадылған. Аннаң андар полған на идінҷек ағас декларациязын тимнепче. Пу чылға хайда паза хай син чарадылған - ол син узурылча. Тоғыстар соонаң ағас узурған орынны лесничий сыныхтапча: чарадығ чох узурылған ағас чоғылына, пирілген орынның хырығлары сайбалбаанына, санитар паза ӧрт сығарбас кирексіністер толдырылғанына.
Пирілген чирлер хузухтаӌаң орыннарға кірбинче. Пирікчулдағы ағас хонии картазында ол орыннар ікі пас-ха ӧңнең таныхталғаннар: ағас кисчең орыннар - сарғамдых ӧңнең, хузухтығ чирлер - хызыл-кӱрең. Пастағызында хузух ағазының чардығы тиксі пилетир ағастың 20 %-ін аспинча, ікінӌізін-де - ӧӧн чардығы хузух ағазына килісче. Олох туста пыс парған ағастарны ла узурарға чарадылча.
Анаң идінӌек ағасты нааӌылир сурығнаң айғасча. Андағ нинӌе-де оңдай пар. Чарытхы линиязын тартчатханнар хай син чирде ағас узурғаннар ол синӧк чирде наа ағас одыртарға киректер, ағас пилетепчеткеннернің хоза оңдай пар - ағас тимнеен орында чиит ағастарны хайраллап халары, андада пасха орында хоза ағас одыртпасха чарир.
Чуртағӌылар пос кирексіністеріне ағас тимнирге чарадығ алчатсалар, Пирікчулдағы ағас хонииның картазын кӧрзіннер. Анда пірдеезіне пирілбеен участокты таллап аларға чарир. Таныхтирға кирек, чуртағӌыларға ағас тимнир орыннар идінӌектерге пирілчеткен орыннаң ырах пирілбинче (анда хузух тимнеӌең тайға чирлері халча). Асхыс аймааның ідӧк сидіксініс пар: чуртағӌыларның правозынаң идінӌектер тузаланчалар, олар ағасты сығар полар орынны кӧзітчелер.
Ағын суғ хыринда ағас узурарға чарадылбинча, ол чир хайраллалча. Аннаңар ағас узурғаны сылтаанда суғ соолча тиирге чарабас. Хакасияда 2,5 миллион куб метр ағас саналча, чылда аның 10 - 15 % алай 300 муң куб метр ағас тимнирге чарадылча, ол чарытхы линиязын тартчатханнар, чуртағӌылар паза ағас тимнепчеткеннер. Че ол даа ағасты идінӌектер тооза сығар полбинча. Пу уғаа асхынах.
Ӱс чул аал чӧбінің пазы Занета УЛТУРГАШЕВА:
- Ӱс чул аал чӧбі чуртағҷыларның сағыссыразын пілче, пу сурығларҷа тоғазығ ирткен. Ағас тимнепчеткен идінҷекнең чоох алысхабыс, ол прай сурыныстарға хайығ салча. Аар техниканы Ӱс чул аалдағы Советскай орамазар кирбеске сурынғабыс, анда асфальттығ чол паза палалар кӧп чӧрче. Ам техника Тейскай орамача чӧрче. Чир хайылыбысса, аар техника чӧрбеске кирек. Чарабас. Мыннаң мындар леспромхозтың иргі чолынзар сығарарға сағынчабыс. Ол чолны тиксі паалабызарға, тың хомай орыннарзар сай урыбызарға кирек, андада техника аалча чӧрбес.
Чоллардаң пасха, мині тахталар сағыссыратча. Чоох парча Оот пилтірі - Чоғархы Тӧӧ паза Ӱс чул - Илимор чоллардағы Тӧӧ суғ кизіре тахталардаңар. Олар аар таарлағ техниказынаң уламох сайбалчалар. Идінҷек тахталарны нааҷылирына ағас пирерге молҷаан.
2017 чылда Чоғархы Тӧӧ чуртағҷыларының полған на ибде суғ скважиназын саптырар оңдай полған, че чыылығда олар тоғыр полыбысханнар. Чарадығ протоколға киріл парған. Соонаң чуртағҷылар сағыстарын алыстырғаннар, че орай полған. Амды пу сурығны «Аалларның тиксі тилізі» программача ла пӧгерге чарир. Че пастап хутухтарда паза насостарда суғ хайди айланарын кӧрербіс. Прай сурығлар аал чӧбі хайиинда.
Пу наада Татьяна Субракованың айланызына Хакасия правительствозы адынаң республика пазының орынҷызы Юрий Курлаевтең нандырығ килген. Нандырығ хоостыра «Бонитет» ООО ағасты чарадылған орында узурча: Пирікчулдағы ағас хонииның Кызластағы участогының 49-ҷы кварталында 33-ҷі ӱлӱсте (выделда).
Арығ декларациязынҷа тоғыстар 10,5 гектарда 2021 чылның 27 ноябрьынаң 2022 чылның 7 июльына теере апарылар. Тиксі 3400 куб метр ағас узурарға чарадылған, ол санда сыбы 1667 куб метр, хузух 463 куб метр, ос 1270 куб метр.
«Хакас чирі» газета редакциязы Хакасияның чир-чайаан ис-пайы паза экология министерствозын Тӧӧ суғ соолчатханын чарыт пирерге айланған. Нандырығны ідӧк газетада сығарарбыс.
Автор :
Тимнеен Наталья БОРГОЯКОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде