ИПЧІЗІН ХАТАП АЛҒАНЫ
08.06.2022
Статья
Ирен ипчізін удурлапча
Нымах
Пір ирепчі чуртаптыр. Оларның пис пала полтыр. Ибінде прай ниме-ноолары пар, че иб ээзінің хаты чут полған: тамах ит полбас, кип-азах тік полбас, палалары даа чалаас чӧрчелер.
Ирі, мылтых артынып, аңнап сыхчаң. Аңнап чӧріп, чир тӱндӱгіне учурап парды. Хызылғат, харағат пӱткен чир полтыр. Ирен пайағы чир тӱндӱгіне ағас тоғыр салғлады. Ол ағастың ӱстӱне кӧп от, чулып, тӧзебесчік. Аның ӱстӱне хызылғат паза харағат сасхлабасчых. Іди ит салып, ибіне нан парыбысчых. Ибіне киліп, ипчізіне чоохтапча: «Хызылғат паза харағат пӱткен чир кӧр килдім! Таңда теерерге параң, ат кӧліп аларбыс».
Ол кӱн хондылар. Иртен, таң атханда, азыранып алып, ікі кӧнек алып, андар ирепчі парир. Ол орынға чидіп, хызылғатнаң харағат теерчелер. Ирі чоохтапчадыр: «Тігде халын харағат паза хызылғат тур, аны парып теер». Ипчізі андар пас париған озынаң, чир тизігінзер кір чӧрібісчік. Ирі ибзер наныбысхан. Анаң, чидіп алып, хонӌыхтарына чоохтапчадыр: «Ипчім астых парыбысчых, таппин халдым». Кізілер чыылызып алып, аны тілепчелер. Тілеп чӧрчетселер, чир тизігінзер кір парған ізін кӧріп, нанғлабысханнар.
Пайағы кізі киліп, хат алыбысхан. Олар іди ӱс чылға читіре чуртааннар. Ипчізі иреннің палаларына кип-азах тік пирче, позының палаларын чіли азырапчадыр. Че оларны хайди даа азыраза, палаларның сырайлары сортых.
Мында ирен чир тӱбінзер кірген ипчізіне пичеллен чӧрче. Мылтығын артынып алып, «аңнап парчам» тіп парыбысча. Пірсінде, пайағы чир тизігіне чидіп, кӧрзе, хузурухтығ, мӱӱстіг, тӧрт азахтығ, хап-хара ниме турча. Пайағы кізі аннаң сурчадыр: «Кізі полчазың ма алай айна ба?»
Пайағы айна чоохтапчадыр: «Я, мин хара айна полӌаңмын. Ікі кӧнектіг ипчі кізі чир алтында айна-чикті тооза хыр парир». Пайағы кізі пазох чоохтапчадыр: «Син аны чир ӱстӱне сығар поларзың ма?» Айна тидір: «Я, кӱстензе, сығарарбын». Пайағы кізі ағаа чоохтапча: «Ол андар айна-чикті хырарға кірген. Ам аны сығарбазар, чир алтында айна-чик халбас, тооза хырар». Ол айна нандырчадыр: «Таңдағы кӱнде мин аны сығарарбын. Син мында аны сағы».
Анаң пайағы айна чир алтынзар кір парыбысхан. Ирен ибі-чуртынзар наныбысхан. Ибіне чидіп, алған ипчізін чирінзер нандырыбысхан. Позы пазағы кӱн иртенӧк, адын изерлеп, чир тизігінзер читкен. Ур-ас турғанда, пайағы айна ол кізінің ипчізін ікі кӧнегін тудынған озынаң сығарған. Анаң айна тидір: «Че алып ал пу хатыңны! Чир ал-тынзар паза кирбедек!» Ол айна анаң чир алтынзар кір парыбысхан.
Ирен ол ипчізін иб-чуртынзар ағыл килген. Анаң, аны азырап, сурчадыр: «Чир алтынзар тӱзіп, хайди полғазың?» Ипчізі, кил, чоохтап сыххан:
«Мин чир алтынзар тӱскенде, інек пастуғы чӧр. Інектер, мині кӧріп, хуйып, ойласчалар. Мин, пастухсар парып, изен пиргем, че ол мині испинче паза кӧрбинче. Ады, мині кӧріп, ідӧк хыйа тисче. Аннаңар парчатсам, аал турча. Ол аалзар парып, пір ибге кірдім. Кірзем, кізілер одырча. Изен пиргенде, олар испинчелер паза кӧрбинчелер. Ол ибдең сығып, кӧрзем, ікі оолах ойнапча. Олар кӱресчелер. Пірсі пірсін аңдара силібіскенде, анзы алтына кір парған. Мин аны ӱстӱне сығара тартыбысхам. Че ол оолах, тізең, ылғабысхан. Ол пайағы ибдең ікі кізі сых килген. Олар: «Хайди полдың» тіпчелер. «Ағырыбыстым», - тіпче оолах. Ол ікі кізі оолахты ибзер кир парыбысхан. Че оолах, ӱр дее чатпин, ӱреп парған. Ағаа чон чыылчадыр. Мин ол чыылған чонның аразында чӧрчем, че мин теңен кізі ӧл халчадыр. Анаң хамны хығыртыбысханнар. Парып, хамны ағыл килгеннер. Ол хам пайағы хузурухтығ паза мӱӱстіг айнаны хығыртыбысхан. Ол, киліп, чоохтапчадыр: «Я, кӱнніг чирдең пеер килтір ікі кӧнектіг ипчі. Мин парып, ол тӱскен чирні кӧр килим!» Анаң айна парыбысхан, ӱр-ас полып, нандыра килген. Піди чоохтапчадыр: «Чир тӱнӱгінең тӱстір!» Анаң мині, хаап алып, пеер ағыл килген. Ікі кӧнегімні тастабаам, хада ал килгем». Андада ирі чоохтапчадыр: «Сынап таа чонда орта тіпчелер, «иргідең ирікпеске, нааға чапсынмасха!». Аның чооғы ам даа пар пу чирде.
Н.Ф.Катановтың «Хакасский фольклор» книгадаң
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы