ПОС УСТАНЫС ТИЛІЗІНЕ КӦСТЕГ ПИРГЕН ПІЧІККЕ - 200 ЧЫЛ
22.07.2022
Хабарлар
Танығлығ кӱн. 22 июльда 1822 чылда Россия Империязында «Инородецтер устанызынаңар устав» алыл парған
Ол Сибирьде чурттығ славяннар санына кірбинчеткен чоннарнаң (инородецтернең), ол санда хакастарнаң устир ӧӧн оңдайлардаңар закон пічии полған. I Александр хол салған «Уставты» хан правительствозының хазна деятельі, Сибирьдегі генерал-губернатор М.М.Сперанский полысчызы Г.С.Батеньковнаң хада тимнееннер.
Ана пу «Устав» 1823 - 1923 чыллардағы Хакасияның орындағы пос устаныстың, чон чуртазының оңдайларын таныхтап салған ӧӧн пічии пол парған.
«Устав» хоостыра инородецтер «пір орында чуртапчатханнарға», «кӧс чӧрчеткеннерге» паза «ибі-чурты чохтарға» пӧліл парғаннар.
Чылның тустары хоостыра аймах чирлерде чурт салынчатхан хакастар «кӧс чӧрчеткен чонға» киріл парғаннар. Анаң оларны родтар устапчатхан улустарға паза турлағларға чарыбысханнар.
Тиксі алза, «Устав» хоостыра, 19-ҷы векте Хакасиядағы орындағы пос устаныстың иң пӧзік административнай органы Чазы Думазы полған, ортызындағызы - Инородецтер устанызы, иң алтындағызы - Родтар устанызы.
Хакасияның национальнай архивінде Чазы думаларының (Хаастарның, Піріктірілген родтарның, Хойбалларның, Хызылларның) паза инородецтер устанызының (Ағбандағыларның, Асхыстағыларның, Хызылларның) уғаа чапсых пічіктері хайраллалчалар. Олар Хакасиядағы орындағы пос устаныстың, чон чуртазының 19-20 вектердегі тилізін істесчеткен улусха тың аарлығлар.
Ким губерниязының Минсуғ паза Ачинск округтарындағы хакастарның чурт салынған чирлеріндегі Чазы думалары 1823 чылда пічікке кирілгеннер. Ол тӧрт Думаның ӧӧн кӧстеглерін паза кирексіністерін ідӧк «Устав» таныхтаан.
Архив чыындызында Ким губерниязындағы Минсуғ округының Хойбалларның Чазы Думазының 1823-1856 чыллардағы 286 пічии хайраллалча. Оларның аразында иң пастағы паза ӧӧн пічіктер «Предписание Енисейского гражданского губернатора о вступлении в исполнение обязанностей родоначальника вновь учрежденной Степной Думы Кайбальских племен» паза «Наставление Енисейского Гражданского губернатора Степной Думе Кайбальских племен» полчалар.
«Предписаниеде» Чазы Думазының наа табылған кнезіне чахығны хығырып аларға чарир, «Наставлениеде» - Инородецтер устанызынаңар уставтың 119-ҷы статьязы хоостыра Чазы Думазының толдырар кирексіністерін.
Чазы думаларының кирексіністері орындағы пос устаныс органнарының тоғыс оңдайларында ал-алынҷа пӧлілҷеңнер. Іди Минсуғ округ устағ-пастаанаң хада родтар пастарының табығларынаңар чоох алысхан пічіктер алай Думаны тударына позыдылған хорадығлар сан пирізі алында пічіктерге пазыл парғанын кӧрерге чарир. Чыындыда чон чуртазынаңар пазылған пічіктер парох.
Хайраллалчатхан пічіктер хоостыра ідӧк Чазы думалары удур-тӧдір пічіктер пазысханнарын кӧріп аларға чарир.
Ким губерниязының Минсуғ округындағы Хойбалларның Чазы Думазынзар 7 род алай улус кірген: Таражаков, Абугачаев, Арши, Кандыков паза пасхазы. Историк-істезігҷі К.Г.Копкоевтің чыындыдағы пічиинде мындағ танығ иділ партыр: «Хойбаллар постарын Хойбал чазызының алай Ким суғның ӱстӱнзархы ойым чирінің хаҷанғох чуртағҷыларына санапчалар... Иргі пічіктерде оларның чирі полған на сай Хойбаллар чирі тіп пазылча...»
«Ведомости о числе душ ясашных по улусам по 7-ой ревизии Кайбальского родоначальника» пічікте 1829 чылда Хойбаллар Чазы Думазының чуртағҷыларының кӧбізі православие киртіністіглер полған тіп таныхталча. Таражаков родында 300 кізі христиан полтыр, 26 кізі - шаманист.
Чазы Думазының род устағҷызына табылған кізі пу тоғыста чуртазы тооза полҷаң. «Переписка с Минусинским окружным начальником об избрании улусных князцов» пічікте мындағ искіріг пар: «Род пазы Никита Кочелоров ӱреп парған. Ӱлгӱ аның чазы читкелек оолғының холына пирілче».
Полған на Чазы Думазының позының тании полҷаң. Печатьтарының кӧрімі прайзының тӧӧй полҷаң, оларда пазылған сӧстері ле пасхалалҷаңнар. Гербте Россия Империязының ӧӧн танығлары хоосталых полҷаңнар: ікі пастығ хара хус, Россия Империязының короназы, скипетр паза держава. Герб Чазы Думазының род пазы чаратхан паза ол хол салған пічіктерде ле турғызылҷаң. Ідӧк Чазы Думазынзар кірчеткен родтарның полғанының на позының гербі полҷаң. Ол род пазы хол салған пічіктерде турғызылҷаң.
1858 чылда Хойбаллар Чазы Думазы чох иділ парған. Анзын пу пічік киречілепче: «Список Главного Управления Восточной Сибири Енисейского Гражданского Губернатора от 10 июля 1858 года». Андағы 5 род (Таражаков, Улуғ - Байкотов, Абугачаев, Кольский паза Арши) піріктірілген родтарның Чазы Думазынзар, пір родха алылып, киріл парған. Пасха 2 род - Кандыков паза Кічіг - Байкотов - Хаастарның Инородец устанызынзар, ідӧк пір родха піріктіріліп, алыл парған.
Хаастар Чазы Думазының чыындызында 1838 - 1854 чыллардағы 25 пічік хайраллалча. Пу Думазар Ким паза Ағбан суғларның индіркі хазындағы, Уйбат, Ах Уӱс суғлар хазындағы чирлерде чуртаан хакастар кіргеннер. Прай 10 род полған: Шалошин, Кубанов, Татаров, Мунгатов, Татышев, Абалаков паза пасхазы. Архивтегі пічіктер читпинчеткен сылтағнаң Дума хайда орныхханын піліп аларға уғаа сидік. Ол алай Ағбан пилтірі аалда, алай Кӧл пилтірі аалда полған тіп сағыс тӧріпче.
1854 чылда Хаастар Чазы Думазы чох иділ парған. Аның орнына Ағбандағы Инородецтер устанызы тӧстелген. Андар 8. род кирілген, ол санда Ах Уӱс, Иргі Уӱс родтары полғаннар. Пу устаныстың архив чыындызында 1854 - 1906 чыллардағы 34 пічии хайраллалча. Управа Ағбан пилтірі аалда орныххан полтыр.
Хакасияның пос устаныс органнарының тоғызында иң ӧӧн должность пічік пасчаң кізінің должнозы полҷаң. 1856 чылда Минсуғ округының пастығы піди пастыр:
«Кӧс чӧрчеткен чоннарха чӧріп, мин оларға пічікке ӱгредіп алар кӧстегнең пірер оолах таллап аларға чахығ пиргем... мындағ оңдайларҷа:
1. Таллап алған оолағастар Минсуғдағы приходской училищеде 4 чылдаң асхынах нимес ӱгренерге киректер.
2. Инородецтер полған на оолағасты азырирына, тонандырарына 70 кӱмӱс манит чығарға киректер.
3. Ӱгредіг тузы тоозылза, оолағастар пурнада хайди даа пір алай ікі чыл чарғы канцеляриязының алай округ устанызының тоғызын піліп аларға, анаң сигіс чыл ӧнетін кӧрілген чал ахчазына оларда істенерге кирек».
19 вектің 90 чылларында Инородецтер устаныстары чуртасха кирілген туста Хакас чирінде промышленность тилізі пасталыбысхан. Архивтегі иргі пічіктер аразында Ағбандағы инородецтер хол салған пір пічік пар. Олар іди тағ инженері Василий Арсентьевич Степановха Ағбан суғның оң хазындағы «Ызых» тағ ибіре чирлерні хазып, хара тас анирға чарадығ пиртірлер.
Ағбандағы Инородецтер устанызының пічіктері аразында ідӧк постың «управаларынаң» пасха чирде ӱр нимес чуртирға чаратхан «отпускной билеттерні» кӧр табарға чарир. Олар управа чуртағҷыларына 1 айға пирілҷеңнер. Андағ пічіктері чохтарны, пасха чирде тутыр салзалар, тискен кізілерге санаҷаңнар, таап алып, нандырыға тартчаңнар.
1917 чылда прай управалар Волость устаныстарына айландырылғаннар. 1920 чылның январь айында, тізең, Сибирьде Совет ӱлгӱзі тӧстелгенде, управалар саңайға чох иділгеннер.
Хакасияның национальнай архивінде Хызыллар Чазы Думазының паза Хызыл Инородецтер устанызының ӱс ле пічии хайраллалча: Хызыл Инородецтер устанызының списогы, Хызыллар Чазы Думазының род пастығы Федот Коураковха пирілген пічік паза аның позының сурыныс пічии. 1982 чылда ХакНИИЯЛИ-ның пір істезігҷізі архивсер пирібістір. Ағаа, тізең, пу Думаның пір род пастығының оолғы пиртір.
Ким губерниязының Минсуғ округындағы піріктірілген родтарның Чазы Думазы (хай пірее пічіктерде аны Сағай Чазы Думазы тіп таныхтапчалар) 1823 - 1893 чылларда полған. Аның хайиинда 10 род полған: пилтірлер, сағайлар, харғалар, казанов паза даа пасхазы. Соонаң оларға ікі род хозылған - изушер паза хойбал.
Таныхтирға кирек, национальнай архивте пу Думаның 1409 пічии хайраллалча! Кӧзідімге алып аларға чарир 1882 чылдағы пір пічікті. Анда піди пазылча: «Закон хоостыра, аарластығ орыннарға, ол санда род пастарына, 25 частаң чиит кізі табылбинча...»
«Приговор родовых старост всех 12-ти сагайских родов» 1877 чылдағы пічік хоостыра Чазы Думазының законнарын, чон кибірлерін алыстырарынаңар сурығ ӱзӱрілгенінеңер піліп аларға чарир.
Архивтегі пічіктерні кӧрзе, саба хылынған кізілерні сымыхнаң чыртчаң полтырлар. Кӧзідімге, Чазы Думазының чарадиинда, сӧклеен ӱчӱн, 10 хати чыртарға кирек тіп таныхталча. «Ӧдістері кӧп пол парғаннарны пір чыл чалҷаа пирерге» чарадығ парох. Паза ол тустарда Думаның архиві хайдағ оңдайда полғанын піліп аларға уғаа чапсых. «Архив чахсы оңдайлығ, андағы пічіктер Думада тӧстелген тасхахтарда хайраллалчалар» тіп пазылча иргі пічіктернің пірсінде.
1868 чылда піріктірілген родтарның Чазы Думазы уғаа кирек чарадығ алыбыстыр - Асхыс аалда училище азардаңар. Чыындыда Аарластығ чуртағҷы Иннокентий Петрович Кузнецовха, закон хоостыра, Минсуғ округындағы кӱрген-обааларны хазарға чарадығ пирген пічіктер парох.
1876 чылда пу Думаның 3003 чуртағҷызы пір саңай кірӧске тӱстір. Ол киректе ӧткін араласхан ӱчӱн, Асхыстағы инородецтер школазының ӱгретчізі Ефим Катановха Чарых Аннаның 3-ҷi степеньніг кавалер орденін пиртірлер.
1893 чылда чох иділген Думаның орнына Асхыстағы Инородецтер устанызы тӧстел партыр. Аның пічіктерінің кӧбізі чох иділген. Архивте 8 ле пічік.
Асхыстағы Инородецтер управазынзар сағайларның 12 роды кирілген. Ол Асхыс аалда орныххан. Ана мындағ оңдайнаң Россия Империязының инородецтер устанызынаңар уставы Хакасияның орындағы пос устаныс органнарына тилирге чахсы кӧстег пирген тиирге чарир.
Автор :
Юлия ОРЕШКОВА, Хакасияның национальнай архивінің пічіктернең тузаланарынҷа, организационнай паза методика тоғыстары пӧлиинің пастығы
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
26 | 27 | 28 | 29 | 1 | 2 | 3 |
4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 |
18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 |
25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде