Пурунғыларыбыстың тархынын істесчелер
15 августта – Археолог кӱні. Амғы туста Асхыс аймаандағы Ӧӧк пилтірі аалдаң ырах нимес археологтар алғым тоғыстар апарчалар
Iстезiг хайди парчатханнаңар Асхыстағы Н.Ф.Катановтың адынаң чир-суғ ӱгренҷең музей чыындызының хайраллағҷызы Алексей Иптышев чоохтап пирген. Тоғызы хоостыра ол музейдегі экспонаттардаңар танығларны Россия Федерациязының музейлер чыындызының хазна каталогынзар ысча.
Алексей Валентинович археологиянаң пос кӧңнінең айғасча. Хакас хазна университедінің тархын паза право институдында ӱгренчеткен туста ікінҷі курста ол археологтар экспедициязында пастағызын араласхан. Студенттер Алтай аймаандағы Хубачар аал хыринда тілег тоғыстарынаң танысханнар. Аннаң сығара Алексей Иптышев археологияа тартыл сыххан. Амды ол пу тоғыста сыбыра араласча.
– Пастағы туста чирні хасхам, соонаң мині экспедиция устағҷызына турғыс салғаннар. Амғы тоғыстарда ӧменің устағҷызы полчам, – чоохтапча Алексей Валентинович. – Археология тоғыстары чир-чайаанда апарылчатханы кӧңніме кірче. Ӧменең тоғынарға хаҷан даа чапсых. Ідӧк пасха регионнардаң килген кізілернең чоох алызар оңдай пар.
Іди Алексей Иптышевке Москвадаң, Калининградтаң, Омсктаң, Новосибирсктең паза пасха даа регионнардаң килген ученайларнаң тоғынарға ӱлӱс тӱскен. Амғы археология тоғыстары ирткен чылда пасталған. Ученайлар аны «Ӧӧк пилтірі-1 кӱргенніг сыыраттар» адап салғаннар. Пӱӱл наа кӱргеннер хазылған. Пу тоғыстар апарылчатханы тимір чол тилізінең палғалыстығ. Тӱрчедең пу орында iкiнҷi чол салылар. Аннаңар археологтарға табырах хайынарға киректелче.
Тілег тоғыстарын Россияның наукалар академиязының материальнай культура тархынының институды апарча. Хакасиязар специалисттер Санкт-Петербургтаң килгеннер. Хайди таныхтапча Алексей Иптышев, ол орын – аймах культураларның киречізі. Анда хола тузының пасталғаны кӧрінче, афанасьев, ӧкун, андронов, карасук культуралардаң пасти тесинскай культураа теере ниме-ноо табылча.
Тагарскай культураны тӱрк чоны тӧстеп алған. Улуғ Салбых кӱргеннері сарагаш культуразының хумартхызы полча. Аның соонаң тесинскай тус парча. Ол тус хуннар пістің чирзер амғы эра алнындағы 201 чылда килгенінең пасталча. Андада мындағы чуртағҷылар пасха чоннаң палғалыс парғаннар. Тесинскай культура соонаң таштык культуразы тӧреен. Анаң хакас чон пу орында чуртап сыххан.
Амды тілег тоғыстары апарылчатхан орында ученайлар тесинскай культураның ниме-ноозын таапчалар. Андада ӱреен кізілерні чыыр алнында оларның пазы гипснең паза тойнаң маска оңдайынаң чабылҷаң. Ирткен чылда пу хумартхыда андронов культуразы тузындағы (пістің эра алнындағы 16 – 12 вектер) кӱрген істезілген. Пу культураның хумартхылары иң пастағызын Алтай аймаандағы Сартых аалда М.Л.Подольскийнің істезіглері тузында 1989 чылда табылған.
Ӧӧк пилтірі аал хыринда орныхчатхан кӱргеннер алтында аймах культураларның ниме-ноозы чатча. Оларның чардығы Совет Союзы тузында пӱдірілген тимір чол алтына кір парған. Амды оларны істезер оңдай чоғыл.
– Амғы тусха піс 35 кӱрген хазыбысхабыс. Анда ортымах чуртаан кізілернің сӧӧктері табылча. Iдӧк петроглифтер, керамикадаң иділген ідіс-хамыс, холадаң паза сӧӧктердең тимнелген чазанҷыхтар паза ӧкун культуразы тузындағы обаалар сыхча. Олар пістің эра алнындағы 4-3 вектерге килісчелер, – теен А.В.Иптышев.
Хайди таныхтапча Алексей Валентинович, тілег тоғыстарын пӱӱл тоос саларға киректелче. Соонаң мында тимір чол салылза, пурунғыларыбыстың ис-пайы саңайға чіт парар. 2020 чылда Казанов аал хыринда археология тоғыстары апарылған, амды анда тимір чол пӱдірілче. Ӧӧк пилтірі аалның хыринда табылған тархын экспонаттары Санкт-Петербургсар ызыларлар, анда ученайлар оларны толдыразынаң істезерлер. Аның соонаң пурунғыларыбыстың ис-пайы Хакасиязар айланар. Че амғы туста археология тоғыстарынҷа экскурсияа пар килер оңдай пар.
Ідӧк тілег тоғыстары Пии аймаандағы Кирбiдегi паза Алтай аймаандағы Аршандағы хара тас разрезтерінде апарылча. Анда таштык культуразынаң сығара чоныбыстың ис-пайы табылча.
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |