Кӧзiдiг. Л.Р.Кызласовтың адынаң Хакас национальнай чир-суғ ӱгренҷең музейде «ХIХ – ХХ чӱс чылларда Ким суғ хазында аңниры паза палыхтиры» кӧзiдiг азылды 

«Сус» музей-заповедник паза Хакасияның ӧӧн музейi иртiрчеткен чапсых кӧзiдiг Ким губерниязы тӧстелгеннең пеер 200 чыл толчатханына чарыдылча.

– Сибирь хаҷан даа чир-чайаан ис­пайынаң сабланҷаң, – чоохтапча «Сус» музейнiң улуғ наука тоғынҷызы Евгения Малькова. – Халын тайғаларда паза хыри-пазы чох чазыларда аң-хус паза илбек Ким суғда аймах палых толдыра полҷаң. Ким губерниязынаңар тиксi чоохтаза, алтынзархы регионнарда чуртапчатхан чон саңай палыхтаҷаң паза аңнаҷаң. Губернияның ӱстӱнзархы сариндағы чон чир тамаан салҷаң паза малнаң айғасчаң.

Музей тоғынҷызының искiриинең, ХIХ-ХХ чӱс чылларда аңнарға хахпаннар ӧткiн турғызылған. Ол тирiглер пасхалалҷаңнар. Килкiм аңнарға чоон хахпан салылҷаң, ортын синнiг аңнарға – сала кiчiг. Кимiрҷектерге иң кiчiг хахпан турғызылҷаң. Амғы кӧзiдiгде ол хахпаннарны кӧрiп аларға чарир. Хости абаның, албығаның, порсыхтың, тӱлгӱнiң паза тииннiң теерлерi iлiнче.

Аңҷының кип-азаа кiзi хайиин тартча. Мының алнында олар хой теерiзiнең тігілген хысхы пӧрiк, пeeр теерiзiнең тігілген тон, адай тӱгiнең палғалған мелейлер, чылығ катанкалар кисчеңнер, лӧн чiптерінең тiгiлген хурнаң хурчанҷаңнар, тууп сӱӱмек паза тарлығ, дробьтығ, пистоннығ iдicтер артын чӧрҷеңнер.

Хакасияның ӧӧн музейiнiң специализi, тархын наукаларының кандидады Каврис Торбостаев  пурунғыда палыхтиры паза аңниры хакас чонның ӧӧн тоғыстарының пiрсi полған тiп чоохтапча. Хакастар мал ӧскiрҷеңнерге паза аңҷыларға чарылҷаңнар.

Хакас национальнай музей кӧзiдiге палыхчыларның тирiглерiн сығарған: 2 – 5 тiстiг сасхыс пастары, сӱгеннер, хармахтар, палыхты суғдаң исчең солбы паза пасха даа ниме-ноо. Iдӧк ХХ чӱс чылдағы сомнар стенеде iлiлген. 1970 – 1980 чыллардағы сомнарда аңҷыларның тайғадағы ибiҷее сомнал партыр. Iдӧк ол сомнарда мының алнында иреннернің чалаң аттығ аңнап париғаны, аарлығ теерлернi орнастырғаны, тиректең киме тимнеенi, салнаң чӱс париғаны, палыхха сӱген турғысханы, сӧзiрбелеенi киречiлелче.

Тайға саринда чуртапчатхан хакастарға палых ӧӧн ас-тамахтың пiрсi полҷаң. Олар сарығ палых, пил, кeскec, хоора, сортан, пазыр палых паза пасхазын даа тутчаңнар. Кӧзiдiгде килкiм хармахтар пар. Хайди таныхтаан Каврис Михайлович, пилнi (ол килкiм паза ачын палых) тудып алар ӱчӱн, хармахха, сомысханның орнына, оох кимiрҷектернi хаптырҷаңнар.

– Улуғларым чоохтаҷаңнар, мының алнында олар уғаа чоон палыхтар тутчаңнар. Пiр палыхтың пазы ла хаңааға сыып парҷаң, хузурии, тiзең, чирҷе сӧӧртелҷең, – чоохтапча музей тоғынҷызы. – Ол чылларда экология даа пасха полҷаң. Арығлар узырыл сыхханда, тирең суғлар даа тайыс пол пардылар нооза.

1940 – 1950 чылларда Таштып аймаандағы Аңчул аалда ос ағастаң идiлген киме iдӧк кiзi хайиин тартхан. Аны Хакас национальнай музейге Таштыптағы чир-суғ ӱгренҷең музей кӧзiдiге ӧнетiн пирген. Мының алнында кименi аймах оңдайнаң тимнеҷеңнер. Хакастар аны тирек ағастаң итчеңнер. істiн ойыбызып, iзiг суғ урҷаңнар. Суғны кӧйчеткен отта хызарта iзiткен тастарнаң чылытчаңнар. Андағ оңдайнаң кименiң icтi алғыдылҷаң.

«ХIХ – ХХ чӱс чылларда Ким суғ хазында аңниры паза палыхтиры» кӧзiдiгнi 31 октябрьға теере кӧрiп аларға чарир.