30 ЧЫЛ АЙЛАНҒАН ТОБИТ
09.09.2022
Хабарлар
Национальнай спорт кӧрімнері. 1970 чылларға тобит ундудыл таа парған. Аны айландырарында хакас тілліг газета редакциязының хозымы парох
КИБІРЛІГ ОЙЫННАР
Полған на чонның пос ойыннары, национальнай спорт кӧрімнері пар. Хакастар хаҷаннаң хазых ойнаҷаңнар, кӱреске, ат чарызына хынҷаңнар. Тайға хыринда чуртапчатхан улус саналығ чӱгӱрерінҷе марығлар иртірҷең. Ідӧк хакастар пос туста тобит ойнап хыйға пыласчаңнар. 1940 чылларға Хакас автоном облазында кибірліг спорт кӧрімнерінің тилізі хомай нимес парған. Кӱрес паза ат чарызы орындағы Спартакиадаларның программаларына тӧреміл кірҷеңнер. Че Илбек Ада чаа соонаң кирек алысхан. СССР олимп чӧріміне хозылғанда, спорттың национальнай кӧрімнері хайығ чох халғаннар.
Ол сылтағнаң 1950 чыллардаң полған на кибірліг ойынның тилізі пос оңдайңа парған. Кӧзідімге, 1960 - 1980 чыллар - ат чарызының «алтын» тузы. Ағбандағы ипподромда область синіндегі ле нимес, ідӧк Сибирь марығлары иртчеңнер. Пістің спортсменнер аттарынаң устарын Москвада кӧзіткеннер. Ат чарызын кӧріп алар пӧгіннең чон ипподромға тығырама чыылҷаң. Кізілер иң чӱгӱрік аттарны даа, седоктарны даа чахсы таныҷаңнар. Кӧрігҷілер хынчатхан аттарның ӱчӱн «ағырарға» ла нимес, тотализатор ойнирға чӧрҷеңнер.
Кӱресте киректер уйан арах полған. Ӧӧн сылтағларның пірсі - иң кӱстіг спортсменнер хан тӧгілістіг чаадаң айланмааны, чииттерні микелерге ӱгретчең кізі халбааны. 1958 чылда ӱлгӱдегілер, Хакас чирі Россияа піріккеннең пеер 250 чыл толчатханын таныхтап, область синінде кӱресче чемпионат иртірерге пӧгінгеннер. Марығның таллағ чардығы тузында ілезіне сығысхан: пу спорт кӧрімінең Асхыс паза Таштып аймахтарында ла айғасчалар, пасхазында кӱресчең кізі табылбиндыр. Аннаңар чемпионат иртірілбеен. Кӱрес 1970 чылларда наа тыныс алған. Анда тренерлер Александр Кильчичаковтың паза Анатолий Аданаковтың хозымы улуғ. Олар, хада-пірге тудынып, Асхыс аймаанда кӱресче марығлар иртірҷеңнер, спортсменнернің узын паалаҷаңнар. Сибирь чоннарының национальнай спорт кӧрімнерінҷе Спартакиадалар иртіріл сыхханда, кӱресчілерні марығларға тимнеҷеңнер.
Тобиттің ӱлӱзі иң сидік полған. Чоныбыстың кибірліг ойыны оңдайынаң орыс шашкаа тӧӧй. Итсе-де, ӧбекелерібіс чардыда нимес, чирде ойнаҷаңнар. Че 1960 чылларға чон тобит ойнабиныбысхан, ол ундудылған.
УЧЕНАЙЛАРНЫҢ ХОЗЫМЫ
Хакас ойыннарға чарыдылған пастағы істезігліг тоғыс 1963 чылда ХакНИИЯЛИ-ның «Ӱгредігліг пічіктер» наука статьяларының чыындызында сыххан. Аның авторы - саблығ археолог Яков Иванович Сунчугашев. Ол туста чир-суғҷыбыс аспирантурада ӱгренчеткен. Наука пічии «Хакастарның ойыннарынҷа материаллар» адалча. Тоғызында ученай хазых ойыннарына улуғ хайығ салча. Аның таниинаң, Хакас-Минсуғ ойымында 2500 чыл мының алнындох хазых ойнаҷаңнар. Пу сағысты тағар тузындағы кӱргеннерде табылған хазых сӧӧктері киречілепчелер. Ідӧк пічікте мирке ойыннаңар, ат чарызынаңар, кӱрестеңер, арғамңы ибіре ойыннаңар чоохталча.
1969 чыл «Кӱрес» кинденең танығлығ. Пособиені Ағбандағы ӱгретчілер институдының тоғынҷызы Леонид Николаевич Сагалаков тимнеен. Анда пастағызын на кӱрес микелері кӧзіділген. Л.Н.Сагалаков - Хакасияның спортында улуғ іс артысхан кізі. Ол гимнастикаңа СССР-ның спорт узы, педагогика наукаларының кандидады полған.
Хакастар тобит ойнаанын, тізең, этнограф Виктор Яковлевич Бутанаев ілезіне сығарған. 1976-1977 чылларда экспедиция тузында ол пу кибірліг спорт кӧрімінің ойнир оңдайларын пазып алтыр.
ХАКАС ГАЗЕТАЗЫ
«Ленин чолы» газетаның редакциязы шахматха хынчатхан ӧме чіли сабланған. Хабарҷылар материаллар пазарға, шахмат ойнирға маңнанҷаңнар. Ученай Виктор Бутанаевтің кибірліг спорт кӧріміне чарыдылған пічии газетада сых парғанда, хабарҷы Анатолий Угдыжеков редакцияда тобит ойнир пастағнаң сыххан. Анатолий Серафимовичтің сағызы ӧмедегілернің кӧңніне кіртір. Тӱрчедең редакция істінде тобитче марығлар иртіріл сыхханнар.
Тобит орыс шашкаа тӧӧй дее полза, аннаң илееде пасхалалча. Хазыхтар-хуллар алнынзар, оң саринзар паза сол саринзар «чоллар» тіп адалчатхан сиглерҷе чӧрчелер. Тобитте чардылар чох полған. Хабарҷылар чардылар орнына олаңай чаҷыннаң тузаланҷаңнар. Олар, чаҷында ойнаҷаң орынны сиип, сигіс чол хоостаҷаңнар: чіке 4 сиг парҷаң, тоғыр - ідӧк 4. Полған на ойынҷының 10-ар хул полған. Че тӱрчедең хуллар чӧрізі хычым пілдірібіскен. Тобитті айландырар тоғысха грек-рим кӱрезінҷе тренер Александр Кильчичаков хозылғанда, ойынға алызығлар кирілгеннер.
ӦТКІН КІЗІ
Чир-суғҷыбыс «Ленин чолы» газетаның штаттағы нимес хабарҷызы полған. Харбасчатхан тустох чиит кізі ирткен марығлардаңар пічіктер тимнебісчең. Пічік пазарына аны хабарҷы Владимир Кидиеков тарттыр.
Александр Кильчичаков хакас чонның спорт кӧрімнерін кӧдірерінде ӧткін араласчаң. Тобит ойнир оңдайларны істезіп, ойнаҷаң чарды тимнебіскен. Тренер хоза пір чол кирек тіп салтар иткен. Пасхазы чарасханда, чоллар саны 9-ха читкен, чіке 5 сиг полған, тоғыр - 4 сиг. Ойнаҷаң хуллар ідӧк хозыл парғаннар. Оларның саны 12-ее читкен. Че 1990 чылларға теере ікі пӧгілбеен сурығ халған. Пастағызы, «Ленин чолы» газетаның редакциязында ла тобит ойнаҷаңнар. Область чуртағҷыларының кӧбізі аннаң таныс полбаан. Ойыннар удаа хайымнаң (ничья) тоозылҷаң.
СПОРТ ФЕСТИВАЛЬЫ
1990 чыллар - улуғ алызығлар тузы. Пір саринаң, хазнада экономика, промышленность изелген. Олох туста Хакас автоном облазы, Хызылчар крайынаң сығып, республикаа айланған. Анзы хакас чонның культуразына, спортына наа тыныс пирген.
1993 чылның 28 январьында «Хакас чирі» газетада Александр Кильчичаковтың «Арға-мӧрій тіп адалзын» пічии сыхча. Анда автор республикада национальнай спорт кӧрімнерінҷе фестиваль иртірер сурығны кӧдірген. Тренернің таниинаң, спорт пайрамының программазына кӱресті, охчаадаң атарын, тасты иңні азыра тастирын, хол пазызын, урух тастирын паза тобитті кирерге кирек. Фестивальда Бурятияның, Туваның, Тағлығ Алтайның спортсменнері араласхан полза, уламох чахсы поларҷых. Ол пічікке мартта газетаның ӧткін хабарҷызы Терентий Карачаков ӱндескен. Хакас тілліг редакцияның ӧмезі ідӧк фестиваль иртірерге полыс пирерге чаратхан.
Апрельде Александр Кильчичаков паза «Хакас чирі» газетаның хабарҷызы Михаил Торбостаев (ол редакцияның адынаң хайынған. - Авт.), Хакас Республиканың физкультураҷа паза спортча хазна комитедінің устағ-пастаанзар айланып, хакастарның спорт кӧрімнерінҷе марығ иртірер пастағнаң сыхханнар. Сылтағларның пірсі, ООН-ның чарадиинаң, 1993 чыл тилекейде Орындағы чоннарның чылы тіп чарлалғаны. Фестиваль аны таныхтабызар чахсы оңдай пирче. Пастағ хазна комитедінің кӧңніне кірген. Александр Гордеевичке хайдағ спорт кӧрімнерін кирердеңер, хайди оларны иртірердеңер оңдайларны тимнеп саларға чахығ пирілген.
11 июньда 1993 чылда чапчаңнар паза кӱстіглер чон ойыннарына чарыдылған Спартакиадаа чыылысханнар. Ол ікі кӱн парған. Пастағы кӱнде спортсменнер Асхыс аймаандағы Калинин аалдағы стадионда марығласханнар. Азах мееттер Тун пайрамда ирткеннер. Марығласчатхан улус 6 спорт кӧрімінде кӱзін сынаан: ат чарызы, кӱрес, хол пазызы, гиря кӧдірері, охчаадаң атары паза тобит. Спартакиадаа чарыдылған пічікті Михаил Торбостаев тимнеен. Сизінгенде, хабарҷы тобитче марығны улуғ хайығда тутхан. Ол таныхтапча: «Пу ойын хоостыра амға теере ӧнетін марығлар иртірілгелек полғаннар. Аннаңар аның оңдайлары (правилолары) читіре тоғынғалахтар». Тобитче марығда шахматист Анатолий Карамчаков чиңіс тутхан, ікінҷізі Вячеслав Ахпашев полыбысхан, ӱзінҷі орынға Василий Сагалаков сыххан.
Анатолий Карамчаков Ис пилтірі аалдаң, амғы туста Хызыл хара суғ аалда чуртапча. Ол чиңіс тутхан соонда тобитсер алызығлар кирерге чӧп пирген. Чоохтирға кирек, пу ойында хул тоғыртын парчатхан чолға чит парза, тобит пол парча. 1993 чылға теере тобит оңдайынаң орыс шашкадағы дамкаа тӧӧй полған, че нандыра чӧр полбаҷаң. Анатолий Карамчаковтың чӧбінең, тобитке хоза наа чӧріс чарат салғаннар. Ол нандыра пір алтам чӧр сыххан. Пу алызығны киргенде, ойында хайым полбиныбысхан.
НАА КИНДЕЛЕР
Фестивальның пастағҷылары республика синінде тобитче марығлар тӧреміл иртірілер тіп сағынтырлар. Аны, тізең, Тун пайрамның программазына даа кирбееннер. Итсе-де, Асхыс аймаанда национальнай спорт кӧрімнерін тилідерінҷе тоғыс ӧткін арах апарыл сыххан. Тоғысты алғыдарға полысханнар кибірліг ойыннарға чарыдылған кинделер. 1995 чылда «Хакасия чоннарының олған паза арға-мӧрій ойыннары» кинде чарыхха сыхча. Аны тархын наукаларының докторы В.Я.Бутанаев паза Этнография лабораториязының ӧӧн наука тоғынҷызы А.А.Верник тимнееннер. Анда тобиттеҷер хысхаҷахти чоохталча.
Пір чыл пазынаң «Хакастарның кибірліг ойыннары» пособие тимге сыхча. Киндені Асхыс аймааның ӱгретчілер ӧмезі - Анатолий Челтыгмашев, Геннадий Кидиеков, Анатолий Сербигешев, Жанна Толмашова пасхан. Ол тоғыс тренер А.Г.Кильчичаковтың устаанынаң партыр. Сӧс алнын тархын наукаларының докторы, профессор Я.И.Сунчугашев пас пирген. Пособие ӱгретчілерге кӧрілген, аннаңар авторлар полған на ойынны, ол санда тобитті, иртірер оңдайларны толдыразынаң чарыт пиргеннер.
АҒБАН ПЕРВЕНСТВОЗЫ
Аймахтарда тобитті тилідерінҷе хайдағ-да тоғыс апарылған полза, Ағбанда аннаң оортах турғаннар. Александр Кильчичаков, пу кирекнең чараспин, Хакасияның ӧӧн городында кибірліг спорт кӧрімінҷе марығ иртірерге чаратхан. Пір дее спорт учреждениезінде ағаа удур парбааннар.
2002 чылда «Хакас чирі» газетаның ӧӧн редакторы Анатолий Угдыжеков полған. Чир-суғҷыбыс, ӱр сағынмин, марығ иртірердеҷер пічіктерде хол салыбысхан. Редакцияда чарас орын чох полғаннаңар, Анатолий Серафимович «Ровесник» библиотеказар айлантыр. Ол туста культура учреждениезінең Лариса Иннокентьевна Джумашева устаан.
Тобитче Ағбанның первенствозында «Хакас чирі» газетаның хабарҷылары Алексей Котожеков, Михаил Торбостаев, Анатолий Султреков, Олег Шулбаев, Альберт Толмашов араласханнар. Ідӧк кӱстерін сынааннар Виктор Тодинов, Анатолий Карамчаков, Валерий паза Василий Сагалаковтар. Первенствоның чарғыҷызына математика ӱгретчізі, шахмат секциязының устағҷызы Михаил Николаевич Тохтобинні турғысханнар. Хазыр харбазығда Василий Васильевич Сагалаков чиңіс тутхан.
Пӱӱл февральда тобитче Ағбанның первенствозы ирткенінең 20 чыл ирт парды. Анатолий Угдыжеков, Михаил Тохтобин, Олег Шулбаев, Алексей Котожеков хазых ниместер, че оларның аттары тобиттің тархынында хаҷанға даа халар.
Пу марығ соонаң кирек чахсы саринзар алыс сыххан. Пола-пола Хакасияның прай город-аймахтарында тобит ойнап пастааннар. 2007 чылда аны Тун пайрамның программазына киргеннең сығара национальнай ӱлӱкӱннер ол чох иртпинче. Аннаң улуғлар-кічіглер хынып айғасчалар. Кӧзідімге, пӱӱл Тун пайрамда 40 артиинаң кізі тобитте узын сынаан. Чарғыҷыларнаң чоохтасханда, алында пастағы орын ӱчӱн 4 кізі харбасчаң полза, 2022 чылда оларның саны 8-ке читкен.
Тиксі алза, тобитті айландырарына 30 чыл парыбысхан. Анда хабарҷыларның, спортсменнернің, учёнайларның, ӱгретчілернің хозымы пар. Тобиттің ӱлӱзі киречілепче, чонға кибір-чозахтарын, ойыннарын ундудыбызарға ӱр нимес, хайраллап аларға, тилідерге кӧп кӱс паза тус парыбысча. Ол тоғысты кӱннең кӱнге апарарға кирек. Пӱӱл Ағбанда Хакасияның физическай культура паза спорт министерствозы кӱстенізінең республиканың шахмат кіні тоғынып пастаан. Тренерлер олғаннарны ідӧк тобит ойнирға ӱгретчелер.
Автор :
Майя КИЛЬЧИЧАКОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы