Александра Прокопьевна Ботина (Матвеева) 

Чахсы кiзiдеңер. Аймах-пасха кiзiлернең чоохтассаң, хайди даа наа сағыстар тӧрiпче, хайди-да пос чонынаңар сағыссырастар ӧсче. Сизiнчем, хакастарның хылии уғаа пазымнығ, чабас, позыбысты кӧдiрерге чалтанчатханға тӧӧй арах. Че пасха саринаң кӧрзе, чоныбыс аразында уғаа хыйға сағыстығ, тоғысчы кiзiлер илееде

іди ӱр ниместе мағаа хакас ипчiлернiң чапсых паза чалахай оңдайлығ Александра Прокопьевна Ботинанаң (Матвеева) чоох алызарға ӱлӱс тӱскен. Сағынчам, андағ кӱлӱктерiбiстеңер чон пiлерге кирек, ӧсчеткен тӧлге ол хайди даа кӧзiдiм полар. Ноғадаңар? Ол ӱгретчi, ӱгредiг киреенде 40 азыра чыл iстен салған. Ағбан пилтiрi аймаандағы Томыҷахтар аалында школа устағҷызы полып, чонның палаларына прай чӱреенең паарсап, кӧп кӱс паза хайығ салған, че амды тынағда даа полза, ӱгредiг киреендегi алызығларны ситкiп кӧрче, кӧп нименең чараспинча.

Ниме минi чапсытхан пу тоғазығда? Пастағызы, улуғлан парған ӱгретчiнiң чарых  паза ӧткiн сағызы, чуртас алызығларына пос кӧрiзi. Iкiнҷiзi, ирткен тустағы киректердеңер, олған тузынаңар сағам на ирткен тустар чiли айас сағыснаң чоохтапча. Прай туған-чағыннарының, пала-пархаларының паза ӱгренҷiлерiнiң чуртас чоллары хайди килiсчеткенiн Александра Прокопьевна хайығда тутчаттыр. Чалахай кӧңнiн  пiр дее тӱзiрбин, арығ сағыстарынаң ӱлесчеткен хылии кiзi хайиин тартыпча. Чоохтирҷыхпын, ол совет ӱлгӱзiндегi чуртастаңар cаңай «тiрiг» энциклопедия полча. Мин  арали Александра Прокопьевнадаң сурғам, хайди ол Николай Георгиевич Доможаковтың холында ӱгренген, анаң тоғынып пастаан.

А.П.Матвееваның чуртазында пу кирек хайдағ даа танығлығ полза, ӱгретчi чолын ол позы таллап алған. Сынында Александра Прокопьевна позынаңар кӧп хынығ ниме искiрген: сӧбiрезiнеңер, тӧреен чир-суунаңар, хайдағ школада ӱгренгенiн, хайди институтсар ӱгренерге кiргенiн... Аның чооғын мин кӧнiзiнең искiрчем.

– ... Мин 1958 чылда Майрастар аалындағы школада 10 классты тоосхам. Ол туста пу аал Шира аймағына кiрген. ӧӧремнең хада Ағбандағы  ӱгретчiлер институдынзар тархын паза филология факультедiнзер пiчiктер пирерге килгебiс. Орыс тiлi ӱгретчiзi поларға сағыс тутхам. Ол чыл ӱгренерге сағынчатхан чииттернi алҷаң план хозылтыр. Iди пiс 15 июльдаң пасталчатхан iкiнҷi сменаа килiс партырбыс. ӧӧремнең хада ол тусха теере хайди-да чуртирға кирек, ахча читкiҷе нимес. Пiс iкӧлең улуғ сӧбiреде ӧскебiс, минiң 12 кiзi, улиибын, ӧӧремнiң, тiзең, прай 9 пала сӧбiреде. Хайди поларға? Институтта консультациялар иртiрҷеңнер, пiс андар чӧр сыххабыс. Пiрсiнде расписание хыринда улуғ нимес сыннығ ир кiзi, пiссер пастыр килiп, миннең сурча: «Сiрер кемзер? Хайдаң килгезер?» Мин нандырчам: «Шира аймаанаң килгем, Шура Ботина полчам».

 – Че, хайдағ факультетсер кiрерге пазындар?

 – Тархын-филология.

 – А мин хакас факультедiнде iстенчем, арса, андар кiрерзер? Хакастарға андар кiрерге кирек, мынзында орыстар кӧп. Че пiссер сiрер сыныхтағны хомай даа тудыбыссар, пiс алып аларбыс.

– Мин школада чахсы ӱгренгем, хомай тударға сағынминчам...

Позым экзаменнернi «4» паза «5» тудыбысхам. Сыныхтағ соонаң пiр хара очкилiг хакас кiзi минi кӧр турча. Тапсапчадыр: «Син Саша Ботина полчазың ма? Мағаа Венедикт Григорьевич чоохтаан, пiр дее iкiнҷiлебин, пiссер, хакас пӧлиинзер, ӱгренерге кил. Мындағ поғда хакас хыс орыстарзар чӧрбе».

Ол позы Н.Г.Доможаков полтыр. Мин, сала алаң ас парып, cағыныбысхам: «Ол ноға iди чоохтанды? Нимедiр ол «поғда» теенi? Пiстiң хаастар аразында андағ сӧcтi испеен полғам. Анаң сағысха паза пiр чӧп кiрген. Орыс тiлiнең сыныхтағ тутчатханымда, ӱгретчi сӧлеен: «Мындағ ӧкерек iкi тулуңнығ хыс пос тiлiн ӱгренерге кирек». Тӱрчедең минi Карпов таап алған, cурчадыр: «Че, амды ниме сағынчазар? Пiссер килчезер бе? Мин нандырғам: «Ибзер пар килiп, чӧптезiп аларға кирек». В.Г.Карпов удур сурча: «Хаҷан паза кемнең хада парарға? Тӱрчедең ӱгренчеткеннернi алчатхан чарадығ сығар. Сiрернi пiр дее кiзi cағыбас. Чапчаң сағынарға кирек. Пiсте дее ӱгрензер, хомай полбас». Олох туста кем-де арғама хол салыбысты. Кӧрзем, Н.Г.Доможаков турчадыр: «Пiccер кiрерзiң ме? Пic Венедиктнең хада синi ӱгредербiс».

Мин сала чочып парыбысхам, cағызым чалын чiли ойлабысхан: «Че, таныс ӱгретчiлер пар пол парды». Паза ӱр дее сағынмин, чӧпке кiрiбiскем. Iди мин хакас пӧлиинiң cтудентi полыбысхам. Чоохтирға кирек, ибзер парарға даа маңнанмаам, сах ол туста аар ағырыбысхан пабамны областьтағы имнег туразынзар ағыл килгеннер: имнелбес ағырыға хаптыр салтыр. Iди мин пабамнаң хости 8 сентябрьға теере имнег туразында халғанҷы кӱннерiне теере  одырғам. Ачырғасха, пiстiң iҷебiс 12 палалығ чалғыс халған. Соонаң чуртастаң 5 пала соон сӱрiстiре сын чирзер парыбысхан.

ӱгредiг чылы 10 октябрьдаң пасталған, прайзы колхоз тоғыстарынаң айланғанда. Андағ кибiр полған: пастағы курстағы студенттер колхоз-совхоз чазыларында чир тамаан чыырға полысчаңнар.

Аудиторияларда пiстi ӱгретчiлерiбiс Николай Георгиевич, Венедикт Григорьевич паза даа пасхазы чылығ удурлаҷаңнар. Хакас тiлiн Николай Георгиевич апарған, хакас литературазын – Иннокентий Фёдорович Коков, Карпов – сағамғы «тiрiг» хакас тiлiне ӱгретчең. Хакас тiлiнең диктант пасханда, минiң тетрадьым саңай ла «хызыл» пол партыр алҷаастарға. Мин пос оңдайли хаастар диалектiнең чоохтасчам, хакас тiлiне пасталығ школада ӱгренгем. Ол туста школаа Чiрiк пайлар аалда чӧрiп пастаам, анзы Ииргi ӱӱстегi колхозсар кiрген. Пiстiң пастағы ӱгретчiбiс чаадаң айланған чааҷы кибiн кискен Евграф Николаевич Куртияков полған, прай предметтернi хакас тiлiнең апарҷаң. СССР-ның гимнiн ол позыох, хакас тiлiне тiлбестеп, пiснең хада сарнаҷаң. Орыс тiлiн пiр дее пiлбеҷеңмiс.

Че  Илбек Ада чаа тоозылғанда, пiстiң аалзар Волга хазынаң ыстырған немец сӧбiрезiн паза Астрахань чирiндегi калмыктарны читiргеннерiнде, аалда илееде чуртағҷы пол парған. Немецтернiң улуғ сӧбiрелерi онға чағын полған, калмыктарның – cала асхынах. Орай кӱскӱде килген чон хысхы соохтар пасталғанда, чурт оңдайли пӧзiк чар алтында кӱрӱптер хасхлаан. Сынында, аалдағы чуртағҷылар оларны хыртыс кӧрбееннер. Колхоз тоғыстарында прайзы пiр тиң тоғынҷаң. Iди ыстырғаннарның аразында тоғысха калмыктарның илбек кибелiсчiзi Давид Кугультинов кил парҷаң. Ол туста пiс аны пiлбеен полғабыс, пiрееде колхозсар ӱртӱн урҷаң сарайзар килзе, хысха тынағ аразында ол пiске позының кибелiстерiн хығырҷаң. Аны истiп, аразында ылғасчаңмыс: анда чон чуртазынаңар, пос чазыларынаңар, чир-суунаңар, ӧзӧгiс тузынаңар чоох парҷаң. Хакас тiлiн школада прайзы тиңни ӱгренҷең, че пос туста олғаннар пос тiлiнең чоохтасчаңнар. Аннаңар даа олған-узах тудығ чох 2-3 тiлге кӧнiк парыбысчаң.

Пизiнҷi классха Майрастар аалындағы орыс школазынзар ӱгренерге килгем. Сидiк полған орыс тiлiне кӧнiгерге, хаҷан мин позымның ады-соламны ла орыстап чоохтап полҷаңмын. Паза хакас тiлiне ӱгренерге килiспеен.

Амды институтта литература оңдайынаң пӱдiрiлген хакас тiлiне ӱгренерге cидiк пiлдiрген. Ағаа хоза, мин пос ла диалект тiлiнең чоохтасхам, аның cылтаанда семинарлар иртчетсе, пiрее туста хынығ тылаастарға удаа кiр парчам. Минiң ӱгретчiлерiм  В.Г.Карпов, Н.Г.Доможаков, И.Ф.Коков, М.К.Баинова (педагогика паза психология) – сизiктiг паза ачых-чарых хайынчатханнарында, институтты саңай «пистерге» тоосхам. Халғанҷы курста пiстiң план хоостыра чыл ибiре школадағы практика (стажёрскай) ирткен. Николай Георгиевич минi позының ӧскен чирiнзер, Томыҷахтар аалынзар, ысхан. Чыл тоозылчатса, хазна cыныхтаан тутхабыс. Iди июнь айда 1963 чылда мин ол cыныхтағларны чахсы тудыбысхам, диплом алып, олох Томыҷахтардағы школазар тоғынарға парғам.

Диплом хоостыра орыс тілі ӱгретчізі полып icтенiс чолын пастаам, тӱрчедең пастых орынҷызына турғысханнар. 1968 чыл тоозылчатханда, мині школа устағҷызы орнына артыс салғаннар, нинҷе-де ай пазынаң устағҷы полыбысхам. Ол сыынаң 30 чыл Томыҷахтардағы ортымах школаның устағҷызы полып істенгем. 500-ке чағын ӱгренҷінең паза 55 ӱгретчiнең устирға киліскен. Тынағ тузы читсе дее, 1998 чылдаң сығара позымох школазында музей тӧстеп, анынаң 17 чыл айғасхам.

Хазна минің тіспен тоғызымны чахсы таныхтаан, аарластығ аттар пирген: «Россия Федерациязының cаблығ тоғынҷызы» (1986), «Чон просвещениезiнiң отличнигi» (1984), «Iстенiс  ветераны» (1996) паза даа пасхазы...

Александра Прокопьевнанаң чоох алысчатса, ол хайди даа позының арғыстарынаңар, пала-пархаларынаңар, чуваш кибiрлерінеңер хынығ ниме искіредір. Позының арғызы Виталий Сергеевич Матвеев ӱгретчі полған, чуваш чонның чағбан чӱректіг оолғы, ачых-чарых кӧңніліг музыкант полған. Аны хоостыра Александра Прокопьевна чуваш тілінең ӧтіре чоохтазарға, кибірлерiне кӧнік парыбысхан. Аалдағы чуваштар, аны улуғлап, пістің «иң артых килнібіс» тіп чоохтанҷаңнар. Сағынчам, Александра Прокопьевна хакас чонның чарых чылтыстарының пірci полча. Амғы туста ол чiли аалдағы чуртағҷыларның сағыссырастарын, кӧңнін сизінчеткен кізі асхынах полар. Олох туста чон кибірлерiн ӧтiре пілче паза ӱлгӱдегі улуснаң итчең ниме-ноо хоостыра чӧптезіп алҷаң оңдайлар таапча.

Мағаа ӱгретчінің алнынзар кӧрізі пілдістіг полған: тоғыста паза ӱлгӱде тіспен тоғынып маңнанчатхан кізілер турарға киректер, олар чонның иң кӱстіг, чахсы хылыхтығ санында полчалар нооза. Пӱӱн, 28 октябрьда, пiстің хакас чонның ӱгретчізі тӧреен кӱнін таныхтапча. Александра Прокопьевна Ботина 1940 чылда Шира аймаандағы Конгаров аалда тӧреен.

Хазых полыңар, ӧскір салған ӱгренҷілерiң, паба-iҷелер паза туған-чағыннарың, Томыҷахтардағы чуртағҷылар Сірерге хаҷан даа пик чӧлег ползыннар, аарлығ Александра Прокопьевна!