ТАҢ АЗЫРА ТЫҢНАҶАҢ – ӰЗІГI ЧОХ УРЫЛҶАҢ
Чии тахпахчы Аима Боргоякова
Тахпах ойыны. С.П.Кадышевтiң адынаң чон чайаачызының национальнай кiнiнде тахпахтар чайылды
Тахпах – кiзi кӧңнiн паза сағызын читiрчеткен хысхаҷах сарын. Ол тӧрт алай сигiс чоллығ полча. Тахпахтарда хакас чонның кӱстiг, хыйға, чайаачы хылии паза прай чуртазы кӧзiдiлче. Амғы тӧлнiң ӧӧн пӧгiнi – пурунғыларыбыс артысхан ис-пайны паза хыйға сӧстi хайраллап халары паза кӧптирi.
Пӱӱнгi тахпахчылар иирiн тимнеен «Тахпахчы» фольклор ӧмезінiң устағҷызы Наталья Бурнакова. Ол республика синiндегi «Айтыс» хайҷы-тахпахчылар мариинда иң пӧзiк ыр сыйиина iкi хати турысхан.
– Пу иирде пiстiң кӧңнiбiстi паза тахпағыбысты истiп аларға килген аалҷыларға улуғ алғызыбыс читiрчебiс, – теен Наталья Семёновна. – Тахпахты кӧдiрерi, аның ӱнiн истерi пiстiң чоныбыстың ханында ойлапча. Тахпах пicтiң ханыбысты iзiт ле турзын. Ол чайыл ла турзын!
Сарыннаң тиңнестiрзе, тахпах пӱдiзiнең дее, толдырылчатханынаң даа пасхалалча. Чон чайаачызы пастыра чуртазынаңар ӱлезерiнде кирексiнiс пол килгенде, хысхаҷах сарыннар пӱт парғаннар. Тахпахтың хоос пӱдiзi тӧстелгенiне чуртастың алызығлары даа теелген. Мының алында Хакас чирiндегi ӧткiн паза чайаачы халыхчылар, хоныхнаң палғалыстығ наа алызығларға пос кӧрiзiн, пос кӧңнiн кӧзiдiп, тахпахтар салҷаңнар.
Чайаачы иирде «Кӱн чахайағы» сарын паза теелбек ӧмезi (устағҷы Хакасияның саблығ артизi Анна Айас, теелбекчiлер устағҷызы Александра Анжиганова) «Хыстың ыры» сiлiг теелбектi толдырған. Сарынның сӧстерi паза кӧӧ чонни.
«Чон кӧглерi» фольклор ӧмезi (устағҷы Ираида Карачакова) шор чонның «Хамҷыҷаам» тахпағын толдырған. Хайди чоохтапча Ираида Карачакова, пу тахпахты Палыхтығ суғда поғда, сiлiг оол кӧӧленчеткен хызының азых кӧзенее алнында сарнаптыр. Iди чиит хысты позына чарадып алтыр, оларның чуртастары килiстiр.
Пылтыр «Син – айдас тахпахчы!» республика синiндегi олған мариинда, ӧӧн cыйыхты алып, чиңiсчi полыбысхан чиит хыс Аима Боргоякова. Ол «Сӧс пыласханы» чардыхта прайзын утып алған. Амғы тахпахтар иирiнде Аима араласханох.
– Тӧреен-ӧскен чирiм хайхастығ Индiркi Тӧӧ аал полча. Паба-iҷемнiң тун хызы Ай Порғай Хобый мин полчам. Пӱӱнгi иирнiң араласчызы полып, тахпах-кӧглерiмнi толдыр пирим, – кӧрiгҷiлернең танысхан чайаачы хыс.
Анаң Аима Боргоякова ӧтiг ӱнiнең тӧреен чирiнеңер тахпах ырлап сыххан. Аның ciлiг ӱнi арығ сууҷах ахчатхан чiли истiлген.
Адам чирi арығ Тӧӧ чир
Ах торғы часхан чир осхас.
Ада палазы ай чiли позым
Аарлығ чоныма тахпах салим.
Инем чирi истiг Тӧӧ чир
Ил торғы часхан чир осхас.
Ине палазы кӱн чiли позым
Илбек чоныма кӧңнiм читiрим.
Анаң Аима Боргоякова Алтын Арығның кӧӧн кееркестiг толдырған. Таныхтирға кирек, хыстың кiчiг туңмазы Аселия iдӧк тахпахчы кӧңніліг. Сарнирға чайалған иркелерiне тахпахтарны iҷелерi Ирина Михайловна пас пирче. Ол Индiркi Тӧӧ аалдағы клубтың хоос устағҷызы полча.
Чиит улус, оортах халбин, чон чайаачызын тилiдерiне хайығ салча. Сағамғы туста чииттер пiр орында турбинчалар. Олар, наа оңдайлар таап, чон чайаачызынаң палғалыс тударында ӧткiн араласчалар. Концертте чииттер Малена Чебодаева, Андрей Томочаков паза Никита Котожеков «Пыдырах суғ» сарынны толдырғаннар. Кӧӧ чонни, сӧстерi чиит ырҷы Малена Чебодаеваның тай іҷезі Арина Марковна Тодозаковани.
Адам iсчең ағын Пыдырах
Ағыбохчатсын салған чолынҷа.
Ада палазы мин кӧглезем,
Тахпағох теелер арға чоныма.
Инем icчең игiр Пыдырах
Инiбӧкчетсiн салған чолынҷа.
Ине палазы мин сарназам,
Чайаачы ус позының пiлiзiнең пасхазынаң ӧрiнiснең ӱлесче.
Концертте «Хағба» фольклор ӧмезiнiң араласчызы Юрий Челтыгмашев позы пасхан «Тӧреен чирiм» сарынын толдырған. Анаң олох ӧменiң араласчызы Алексей Казыгашев «Оол ыры» чонның тахпағын хайлаан.
Таныхтирға кирек, пылтыр Юрий паза Алексей республика синiндегi «Айтыс» хайҷы-тахпахчылар мариинда пастағызын на араласханнар. Пу ӧме ам даа чиит, чайаачы хаалағларын наа ла пастапча.
«Хағба» ӧменiң араласчылары сценаа холларында хакас кӧг тирiглерiн тудынып сыхханнар. Олар М.Е.Кильчичаковтың «Ада чирi» паза «Чоныма» тахпахтарын толдырғаннар. Iди чапсых иир тоозылған. Залдағы чон тарасчатханда, пiс концерттеңер хай пiреезiнiң кӧңнiн пiлiбiскебiс.
Улуғ Нонып аалның чуртағҷызы Маргарита Боргоякова:
– Республиканың чон чайаачызы кiнiнде тахпахтар иирi иртерiнеңер танызымнаң пiлiп алғам. Хакас сарыннарны най хандыра сарнапчалар, морсындым. Ырҷыларға алғызым читiрчем. Оларны истiп, чӱрекке дее истiг пiлдiрче. Хакас сарыннарны тилем истерге килiспинче, аннаңар пӱӱнгi концерт чапсых полды. Позым Пии аймаандағы Улуғ Нонып аалдаңмын. Ағбанзар килгенiмде, хызым культура мероприятиелерiне ал чӧрче.
Ағбан город чуртағҷызы Светлана Карамчакова:
– Асхынах сарнадылар, чайаачы иир табырах тоозыл парды, тоспадыбыс. Чииттер чахсы сарнапчалар. Малена Чебодаева Пыдырах суғдаңар сарнааны кӧңнiме тың кiрдi. Ооллар маңат хайлааннар. Чииттернi кӧрерге истiг полған. Концерт поларынаңар танызым, сығдырадып, искiрген.
Ағбан город чуртағҷызы Галина Ивандаева:
– «Хағба» ансамбль кӧңнiме кiрдi, кӧглерi тоң хакас чонни. Мин ибде ле одырчам, хайда ниме полчатханын испин халчам.
Ағбан город чуртағҷызы Ирина Баинова:
– Хакас чонның концерттерiне илееде чыл чӧрбедiм. Тахпахтар иирiнде аймах частығлар араласханы кӧңнiме кiрдi. Артисттернiң костюмнары чарых паза сiлiг полған.
Пылтырғызынаң тиңнестiрзе, пӱӱл тахпахтар иирiнде ағбандағылар ла араласты. Ирткен чылда Шира, Алтай, Пии паза Асхыс аймахтарының тахпахчыларын истерге чапсых полған. Наталья Бурнакованың искiриинең, тахпахчылар 25 ноябрьда пазох чыылызарлар. Андада тахпахтар киндезiнiң презентациязы полар. Ол кӱнде, прай республиканың тахпахчылары аралазып, алғым концерт турғызылар. 10 декабрьда олғаннарның «Син – айдас тахпахчы!» марии иртер.
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |