Хакасияның аал хонии министрi Сергей Труфанов

Министрнең чоохтазығ. Пӱӱл Хакасияда тоңастығлар чыыр тоғыс сидiксiнiстер чох, тузында ирт парған. Кiчiг хырлас айының пастағы кӱннерiнде пiстiң регионда тоңастығлар прай чыыл парды

Хакасияның аал хонии паза ас-тамах министрi Сергей Труфанов тоңастығларның сығызынаңар паза мал азии хайди пилетелгеннеңер чоохтап пирген.

– Сергей Иванович, пӱӱл тоңастығлар сығызын хайди паалапчазар? Салтарлар чахсы полбазынаң чочыныс полғанох па?

– Ачырғасха, пӱӱл климат оңдайлары ӱчӱн сидiксiнiстер полған. Че аал хониинаң айғасчатханнар кӱстенiзi сылтаанда кирек чахсы саринзар алысхан. Пӱӱл республиканың тӧрт аймаанда – Пии, Алтай, Асхыс паза Ағбан пилтiрi – хуруғ чайғы полған. Пiс чахсы салтарларға iзенгебiс. Че cовет тузындағы кӧзiдiглернi толдырыбысхабыс. Пӱӱл тиксi Хакасияда пiр гектардаң ортымахти 18,1  центнер тоңастығлар сыххан. Хакасияда мындағ кӧзiдiг иң чахсы 1989 чылда полған.

Сiлкер паза хандых айларында наңмыр чағбааннаңар, ӧзiмнер сығызы улам уйан полар тiп сағынғабыс. Хай пiрее хоныхтарда таарығ тоғыстары тохтадылған. Анаң хандых айы тоозылчатханда ла, таарирын узаратханнар.

Пылтыр 173 муң тонна тоңастығлар чыып алған ползабыс, пӱӱл 151 муң тонна. Алтынзархы аймахтарда пiрееде наңмырлар чаған, аннаңар анда ӧзiмнер хомай нимес сыххан.

Пӱӱл 83,5 муң гектардаң тоңастығлар паза бобовайлар чыып алғабыс, пылтыр 81,6 муң гектар полған. Ол санда 48,5 муң гектардаң пуғдай чыылған, пылтыр ол 40 муң гектардаң полған. Ас 4,7 муң гектардаң алылған, пылтыр 3,7 муң гектардаң. Сула сала асхынах чирдең полған – 24 муң гектардаң, пылтырғызынаң тиңнестiрзе. Пуғдайның ортымах сығызы 21,5 центнер гектардаң. Пӱӱл 104,2 муң тонна саап алдыбыс, пылтыр – 91,5 муң тонна. Кӧче хомай нимес сыххан – 17,6 центнер гектардаң, 8,4 муң тонна сабылған. 24,3 муң тонна сула чыылған, пылтыр кӧп арах полған. Тӧрт аймахта ол кӧй парған. Ағбан пилтiрi паза Пии аймахтарында гречиха ӧтпеен. Аның сығызы 8,2 центнер, 4 муң тоннаҷа чыылған, ирткен чыл 7,2 муң тонна полған.

Пылтыр республикада тоңастығларның ортымах сығызы 21,2 центнер гектардаң полған.

– Тоңастығлар сығызын чахсыландырарына хайдағ тоғыс апарылча?

– Тоңастығларның паза бобовайларның сорттары пiстiң климатха килiзер ӱчӱн нааҷылалча. Пiстiң республикада ӱреннер сығарчатхан тӧрт хоных пар. Оларның ӱреннерi тиксi Хакасияҷа тарадылча. Алтынзархы аймахтардағы хоныхтар ол ӱреннернi, таарып, махтапчалар. Орджоникидзе аймаанда хуруғ чылда чахсы салтарларға читчелер – гектардаң 46 центнер, пiрее орыннарда 56 центнерге читче. Таштып паза Шира аймахтарында хомай нимес кӧзiдiглер.

Тоңастығлар чыыр тусты хызырыбызарына аны хырадаң тартар техника чидiспинче. Хоныхтарның прайзында ла нимес тоңастығлар хурутчаң комплекс пар. Пiс пу сурығҷа тоғынчабыс.

Пӱӱл аал хонии комплексiне 1959,3 миллион салковай позыдылған. Тиңнестiрiге алза, 2021 чылда – 1736,6 миллион салковай. Ол санда аал хонии ниме-ноозын сығарчатханнарға субсидия ахчазы 874,2 миллион салковайға тиңнелген, пылтыр – 707,9 миллионға.

– Пӱӱл тоңастығларны таарир чирлернiң улии хозыл парған ма?

– 2022 чылда аал хонии предприятиелерi паза кресен-фермер хоныхтары 226,7 муң гектарда аймах ӧзiмнер таарып салғаннар. Ирткен чылнаң тиңнестiрзе, 11,7 муң гектарға кӧп. Тоңастығларның паза бобовайларның кӧбiзi (70,9 %) аал хонии организацияларында ӧскiрiлген. Килер чылда таарығ чирлерiнiң улиин 16 муң гектарға ӧскiрiбiзерге пӧгiнчебiс.

– Пӱӱл чир тамааның сығызы хомай нимес. Ол iдӧк кӧп арах одыртылған, пылтырғызынинаң тиңнестiрзе?

– Ирткен чыл чир тамаа 348 гектарда ӧскiрiлген полза, пӱӱл – 413 гектарда. Яблах 375 гектарда салылған, пылтыр – 284 гектарда. Чир тамаа чахсы сыххан паза тузында чыылған: 9 муңҷа тонна свекла, капустанаң морковь – 6,5 муң тонна, 4 муң тонна яблах. Пылтыр 3 муң азыра тонна яблах хазылған. Пылтыр аның сығызы 184 центнер гектардаң полған полза, пӱӱл – 214 центнер.

– Мал азии читкiҷе пилетелген ме?

– Мал азии пилетирiнҷе тоғыс тоозыл парған. Пӱӱнгi кӱнге 195 муң тонна от тимде. Пiлдiстiг, ол кӧй парған, аннаңар хаҷанох сабылбаан чирлерде отты сабарға килiскен. Хай пiрее чазыларда онарлап чыл от сабылбаан, фермерлерге ол чирлерде сабарға килiскен. Ирткен чылларда мал азии чахсы сыххан, 281 муң тонна от пилетелген. Хоныхтарның чарымызының  азый от халған. Амды ол туза полар.

Пiс полған на аймахта мал тутчатханнарға семинар иртiрчебiс. Прайзына малларын кӱрген айына теере хадарарға чӧп пирчебiс. Андада хыстирға мал азии чидер, мал саны хызырылбас тiп сағынчам.

Кресен-фермер хоныхтары паза аал хонии предприятиелерi 50,5 муң тонна сенаж пилетеп салғаннар. Пылтырғы сенаж халғанох, аннаңар ол хыстирға чидер.  

Кукуруза сыхпааннаңар силоснаң сидiксiнiс Хакасияда ла нимес, Хызылчар крайында даа пар. Хай пiрее аймахтарда таарығ тузында хыралар хуруғ полғаннар,  аннаңар кукурузаны таарир тус чылдырыл парып, ол ӧзерге маңнанмаан.

– Силосты хайдағ мал азиинаң алыстырыбызарға чарир?

– Мал азиина тоңастығлар читкiҷе, пылтырғы чiли 43,5 муң тонна пилетел парғанда, малларны, хойларны чарбанаң азырирға чарир. Пiс прайзына сызыр пилетирге чӧп пиргебiс. Пылтыр 20 муң тонна сызыр полған полза, пӱӱл 43 муң тонна. Аны даа мал чахсы чiпче.

Аал хониинаң айғасчатханнарға холларын тӱзiрбинчеткеннерi, хараа-кӱнӧрте тоғынчатханнары ӱчӱн алғызым читiрчем.