ӰЗӰРҶЕҢ СУРЫҒЛАР ТОЛДЫРА
Терминком чыылии. Ирткен чылларда ай сай Терминология комиссиязының чыылии иртiрiлҷең полза, ковид соонаң пiр чылда iкi хати тоғас турарға чарадығ алылған. Аның теестегi чыылии пу наада ирткен, талазығлар хазыр парған
Ирткен чылларда терминком республиканың ӱгредiг паза наука министерствозының устааны хоостыра тоғынҷаң. Амды аны Хакасия правительствозының холына пирiбiскеннер. Че пу чылдағы халғанҷы чыылығны иргi оңдайнаң ХакНИИЯЛИ-да иртiргеннер.
Ӱзӱрiге сығарылған сурығлар хоостыра пастағы сӧс пирiлген Н.Ф.Катановтың адынаң хазна университедiндегi Гуманитарнай iстезiглернiң паза Сойан-алтай тюркологияның наука-iстезiглiг институдының устағҷызы, филология наукаларының докторы, профессор Тамара Герасимовна Боргояковаа. Аның искiрии «Хакас тiлiнiң терминология чыындызының амғы туста кирек полчатханының сурығлары» полған. Анда аймах сӧстер, тиңнестiрiглер кӧзiдiл турғаннар. Сах андох хакас тiлi учебниктерiн, программаларын тимнепчеткен редакторлар хай пiрее сурығларҷа постарының хоза танығларын пир сыхханнар, cағыстарынаң ӱлескеннер.
Чыылығда араласчатханнарның прайзы даа чоохтазыға ӧткiн кiрiбiскен. Удаа тоғаспинчатханда, ӱзӱрҷең сурығлар илееде чыыл партыр. Полғаны ла позының кӧрiс-cағызынаң ӱлезерге маңзырапча. Пiреезi, кӧдiрiлген сурыға теелбин дее, cаңай пасха саринзар сабыл чӧрiбiсче. Сах андох аның чӧптерi ибiре хазыр сарыстар пар сыхча.
Андағ оңдайнаң ӧӧн тоғызыбыс турча нооза. Ол сылтағнаң чыылығның iкiнҷi суриинҷа искiрiг итчең Зоя Ивановна Султрекова трибуна кистiнде кӱлiмзiреп турчатханын кӧр салғанда ла, кiзiлер амырааннар. Хакас книга издательствозының ӧӧн редакторы З.И.Султрекова амғы туста тимнелчеткен хакас орфографиязынаңар хай пiрее танығларынаң ӱлескен. Ол ӧӧнiнде узун гласнайнаң адалчатхан, че пiр ле танығнаң пазылчатхан сӧстернi кӧзiдiмге ағылған: «чазы» пасчабыс, «чаазы» адапчабыс, «тирге» пасчабыс, «тиирге» адапчабыс паза даа пасхазы. Анзына олғаннарны кӧнiктiрерге кирек теен ол.
Анаң Зоя Ивановна падежтерге теелген. 1990 чылларда хакас тiлiнде 8 падеж полғанын чахсы пiлчебiс. 2018-2019 чылларда сыххан хакас тiлi учебниктерiнде 10 падеж саналча. Аннаңар ӱгренҷiлер матап путхалысчатханын таныхтаан. Хакас тiлiнiң наа орфография чыындызын тимнепчеткеннерге анзына хайығ айландырарға кирек тiп сизiндiрген.
Пазох ла сарыс-талазығлар cаңай пасха саринзар айлан чӧрiбiстi. Амды тiлбестелген сӧстер «Хакас чирi» газетада хайди тузаланылчатханнаңар чоох парыбысхан. Кӧп танығ-оңнағ орыс тiлiнең тiлбестелчеткенi пiреезiне газетаны хығырарға сидiксiнiс ағылча. Аннаңар тiлбестеглер чӧпче ле поларға кирек. Че анзынаң кӧбiзi чараспаан. Олох арада ӧӧн редакторның орынҷызы Альберт Толмашов махтаға сыххан, Хакасияның Ӧӧркi Чӧбiнiң сессиязы тоң хакас сӧстерiнең пазылчатханын таныхтаан Наталья Табакова, газетаның алнын алып.
– Чуртаста кӱннiң алызығлар полча. Тiлiбiс ағаа хайарға кирек. Олох тiлбестеглер хакас тiлiн пайытчалар. Кӧзiдiмге, ам тузаланчатхан «точка роста» ӱгредiгдегi танығ пiстiң газетада «ӧзiс орны» тiп пирiлче, – таныхтаан ӧӧн редакторыбыс Радион Сунчугашев.
Анаң чоохтазығ амғы ӱгренҷiлер наа сығарылған учебниктернi хығырарға тың на хынминчатханнаңар парыбысхан. Олғаннар прай кирек нимелернi интернеттең аларға кӧнiгiбiскеннер. Анда олар постарына кирек искiрiглернi таап аларға харасчалар.
– Палалар полардаң, улуғлары даа андар сабыл парыбыстылар. Ол сылтағнаң кiзiлер хоос книгаларны даа, пос тiлiнең сыхчатхан газетаны даа хығырарға маңнанминчалар. Кӧнi чоохтаза, хынминчалар, – ӱлесче сағыссырастарынаң учебниктер тимнепчеткен Лариса Чебодаева.
Орта танығ тиирге чарирҷых, cынап пiстiң газета иртiрчеткен «Сизiктiг хығырығҷы» марығда кӧп кiзi араласпинчатса. Редакция чарлаан сыйыхты утып аларға сағынчатханнар табылчатханы пiстi ӧрiндiрче. Олох арада ӱгренҷiлер пилен учебниктернi хығырбинчатханы сынап таа таңнастығ пiлдiрче. Пiр хати пархаҷағым минзер пастыр килген, писатель Николай Тиниковты пiлчезiң ме тiп сурча. Пазым икiпчем, чахсы таныс полғабыс тiпчем. Пархаҷағым, ӧрiнгенiне, сала ӧӧр сегiрбинче, чоохтап пир тiп хыс сыххан. Учебникте прай пазыл парғанын сизiндiрчем.
– Хығырарға арғаастанчам. Пiрдең, учебникте пазылғанын ӱгретчi прай чоохтап пирген, – устай чӧрiбiстi иркеҷегiм.
Хайди ачынмассың ағаа. Николай Егорович хайдағ кiзi полғаннаңар чоохтап сыхтым. Хынып исче, хай пiрее сурығлар пирерге маңнанча. Иирде ибзер айланғанда, чоо ӧрiнче, «5» паалағ алып алдым тидiр. Ӱгретчiзi хай пiрее танығларны позына пасхлап алтыр.
Терминкомның халғанҷы сурии 2023 чылда толдырҷаң пӧгiннердеңер полған. Таныхтирға кирек, чыылығ тузында кӧдiрiлген ӧӧн сурығлар хоостыра чарадығ алылча, чӧптер пирiлче. Аннаңар соңа чылға алылчатхан пӧгiннернi iдӧк чарадарға, пiр чӧпке килерге кирек полған.
Терминкомның чыылии уғаа тӱзiмнiг ирткен тiп паалирға чарир.
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |