ТАЙҒА ИС-ПАЙЫНАҢ ЧУРТАПЧАТХАН ХОЙЗА ПИЛТІРІ ААЛ
17.05.2023
Хабарлар
Чир-суубыс мында пасталча. Асхыс аймаандағы Хойза пилтірі аал Кызластаң ӱс километр оортах орныхча. Хаҷан-да пу аалда аймах нациялығ чон чуртаптыр: хакастар, немецтер, литовецтер, орыстар. Олар прайзы орыстаҷаң полтыр, ам даа андағы чон орыс тілліг
ААЛ ЧӦБІ ПАЗЫНЫҢ СӦЗІ
Хойза пилтірінзер піс Чиңіс кӱні соонаң чӧргебіс. Пу аалда Илбек Ада чаа араласчылары халбаан, пір ветеранның хонғаны ла изен. Ағаа 90 час азыра. Аны аал чӧбі пайрам алнында Илбек Чиңіс кӱнінең алғыстаан. Мының алнында Хойза пилтірінде Илбек Ада чаа ветераннары, тыл істенҷілері кӧп полған.
Пӱӱнгі туста пічіктер хоостыра пу аалда 450-ҷе кізі чуртапча. Че оларның 20 – 30 проценті аалда чуртабинча. Аал чӧбі пазы Геннадий Пакачаков Хойза пилтірі «Хакасияның кічіг паза ыраххы аалларын хайраллиры» хазна программазына кірбинчеткеніне ачырғанча.
– Пу программаа кірген ползабыс, мал ӧскірчеткеннер тӧлеглер аларҷыхтар, чуртағҷыларға ол-пу хабазығ поларҷых. Амды республика правительствозы 400 чуртағҷылығ аалларны пу программаа кирерге пӧгінче тіп искем. Аалда чуртабинчатхан, че санға алылған кізілер ӱчӱн піс Хойза пилтірін андар хатап кир полбаспыс, неке, – чоохтапча Геннадий Михайлович.
Кызлас аал чӧбі пазы
Геннадий ПАКАЧАКОВ
Мының алнында аал чӧбі Хойза пилтірінде полған. Анда 8 класстығ школа, имнег туразы, улуғ совхоз полған. Паза анда аймах нациялығ чон чуртаан. Немецтер пик, улуғ туралар пӱдірҷеңнер. Соонаң олар, чурттарын орындағыларға сатхлап, чир-суғларынзар кӧс парыбысханнар.
Амды аалдағы чон тоғысха ӧӧнінде Кызлассар чӧрче. Чол узуны ӱс ле километр. Кызласта олар школада, олған садында, имнег туразында, олған туразында істенчелер. Ідӧк хойза пилтіріндегілер тайға ис-пайынаң хомай нимес парыстанчалар.
– Аалдаң 15 километр ибіре аймах чистектер ӧсче. Часхыда халба теерерінең пасти орай кӱскее теере чуртағҷылар тайғадаң сыхпинчалар. Мында пір идінҷек пар, ол аалдағыларның чистектерін, хузухтарын паза даа пасха тайға ис-пайын ахчаа алча, – чоохтапча Геннадий Пакачаков.
Хойза пилтірі – тайға чирінде орныхчатхан аал. Мал азыралын хысхаа тимнеп алар ӱчӱн, хай піреезіне отты арығ аразында холнаң сабарға килісче. Чир аалда читкіҷе, отты постары тимнеп алчалар. Ирткен не чыл аар полған. От сыхпаан. Хойза пилтіріндегілерге аны садызарға киліскен. Фермерлер аалда парох. Олар ӧӧнінде інектер, аттар ӧскірчелер.
Килчеткен чылда Кызлас аал чӧбі Хойза пилтірі аалның прай орамаларын иптеп саларға пӧгін тутча.
– Ирткен чылда піс Халарлар аалда чолны гравийнең иптеп салғабыс, пӱӱл – Кызластағы Набережнай ораманы, килчеткен чылда, тізең, теес Хойза пилтіріне чидер. Анда прай пис орама иптелер. Пу пӧгінге республика правительствозы ӱсче миллион салковай позыдарға кирек, – ӧрінізін чазырбинча аал чӧбі пазы.
Ирткен чылдаң Хойза пилтірінзер неделяда нинҷе-де хати льготалығ автобус чӧр сыххан. Паазы ниик. Аалдаң Ағбанға теере 180 на салковай. Аннаң студенттер, тынағдағылар матап тузаланчалар.
– Пу автобус пістің аал чӧбіне кірчеткен прай кічіг аалларыбыстарҷа чӧрче. Ылырсызар даа! Пу аалзар автобустар хаҷан даа чӧрбеен полғаннар! Алғыс Хакасияның транспорт паза чон хонии министерствозына, – чооғын узаратча Геннадий Михайлович.
Ідӧк ӱр ниместе Кызлас аал чӧбі, Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министерствозының «Чонға кирек иң артых проект» мариинда аралазып, ікі миллион салковай утып алған.
– Пу ахчаа піс городтағы осхас сіліг олған площадказын пӱдірерге сағынчабыс. Аны аалдағылар постары турғыс пирерге сурынғаннар. Аалда палалар кӧп, 40-ха чағын, аннаңар олған площадказында палалар суулазы сыбыра истілер тіп сағынчам.
Соонаң, оң полза, Хойза пилтіріндегі Илбек Ада чаада араласхан ветераннарға чарыдылған хумартхы тасты нааҷылабызар сағыс пар. Кызлас аал чӧбін алып алза, Хойза пилтірінең иң кӧп кізі Илбек Ада чааға парған, 100 азыра кізі. Оларның аттарын хумартхылап салған полза, уғаа чахсы поларҷых. Ізенчем, килчеткен чылда сағызыбысты чуртасха кир поларбыс. Аалдағылар піске ахчанаң хабас пирерлеріне ізенчебіс, – чоохтапча ол.
ГОРОДТАҒЫЛАР ЧІЛИ ЧУРТИРҒА
– Аалда ээн туралар илееде, – чоохтапча аал чуртағҷызы Наталья Ивандаева. – Чуртағҷылар городсар, Асхыссар кӧсклепчелер. Піс аал тастында чуртапчабыс, чоох-чаахнаң даа одырып алҷаң хонҷыхтарыбыс халбин парир. Аннаңар, иб аразында хайын салып, телефонда одыр салчабыс. Cоциальнай сетьтерде хабарлар хығырып алчабыс, тилекейде паза хазнада ниме полчатханын піліп алчабыс. Ідӧк ӱтертістіг приложениелерні хынып кӧрчебіс, матап хатхырып алчабыс. Тус пір-ікі ле ирт парча. Оңарынзабыс, иир чит килген полча, иб аразында хайынарға кирек. Интернет паза сотовай палғалыс аалда чахсы тутча. Аннаңар кӱнӧрте улуғлар даа, кічіглер дее аалда удаа тоғаспинчалар. Садығ туразынзар ла пас пар килчебіс.
Клубта пістің чахсы устағҷы істенче. Елена Сергеевна – уғаа чапчаң, чиит специалист. Ӱлӱкӱннерні чахсы иртірче. Аалдағылар пайрамнарға чӧрерге хынчалар. Олғаннарға анда аймах кружоктар паза спорт секциялары иртірілче.
Аал чуртағҷызы
Наталья ИВАНДАЕВА
Наталья Ивановна хонғанынаң паза пасха чуртағҷыларнаң хада чайғызын чир чистегін теерерге чӧрче. Чистек аал хыринда ӧсчеткенде, ырах чӧрерге киліспинче. Амды сӧбіре пазы Владимир Архипович ирткен чылда теерілбеен хузух соонҷа парарға тимненче. Тайғада хар хайыл парза, чир хуруп парза, чолға сығарға чарир. Андар чол чахсы ла нимес, аннаңар хузухчылар техниканы чахсы тимнеп алчалар.
– Мының алнында аалда чон кӧп чуртаан, чуртас хынығ пілдірҷең. Амды мында эрістіг. Удур-тӧдір ааллас таа чӧрбинчебіс. Арса, тус андағ. Ідӧк піс прайзыбыс хазах полғлап парирбыс. Мында пос тілінең чоохтасчатханнар халбин даа парирлар. Кызласта, тізең, тоң хакас тілліглер чуртапчалар. Піс хонғанымнаң даа тӧреен тілнең чоохтаспинчабыс, – тіпче Наталья Ивановна.
Хойза пилтірінде суғ скважиналары пар даа полза, халғанҷы чылларда кӧбізі, ибде скважина саптырып, чуртынзар суғ тартырча. Cоох, ізіг суғ парда, олар тураларын квартира чіли итклепчелер. Тура істінде ваннай алай ба душ кабиназын турғысчалар, туалет, кип-азах чуғҷаң машина-автомат парох.
ХАЗЫХ ЧУРТАС
Хойза пилтірінде олаңай кӱресче спорт секциязын Станислав Майнагашев апарча. Тренировкалар орындағы клубта иртірілчелер. Андар тиксі 20 азыра пала чӧрче. Ідӧк піреезі Кызлассар чӧрче. Анда тренировкалар ідӧк орындағы клубта иртчелер.
– Пістің позыбыстың алынҷа спортзалыбыс полған полза, чахсы поларҷых. Клубта піске тар, орын асхынах. Ағаа хоза клубта пайрам-ӱлӱкӱннер удаа иртчелер, андағ кӱннерде піске тренировкалар иртірбеске килісче, – чоохтапча Станислав Фадеевич.
Аалда олаңай кӱрестең пасха паза спорт секциялары иртірілбинчеткеннеңер, андар оолахтар даа, хызыҷахтар даа чӧрчелер.
ПАЛАЛАР САНЫ ХЫЗЫРЫЛЧА
Пасталығ школазар кіргенде, олғаннарның сууласчатханы истілбинчеткен, аннаңар урок полча тіп сағынғабыс. Че оларның перемена полтыр. Кабинеттең сых килген ӱгренҷілер, таныс нимес кізілерні кӧріп, изеннескеннер. Тынағ тузында аах-уух тӱспинчеткен олғаннар чапсытханнар.
Пасталығ класстар ӱгретчізі Юрий Анатольевич Тахтараков, Сойан-Алтай тюркология институдында пасталығ класстар пӧлиин тоозып, аалдағы школазар 2000 чылда тоғынарға килген. Позы Кызлас аалда чуртапча. Школада алты чыл тоғын салған соонаң саназыбызып, аймах-пасха чирде істенген. Че анаң школазар нандыра айланған, амды читінҷі чылы тоғын парир.
– Пістің школабыс наа, аны 2000 чылда пӱдіргеннер. Пу чыллар аразына улуғ нимес тыхтағ тоғыстары иртірілгеннер. Школа істінде тасхын чӧрҷең орын чох полған, аны пӱдір салғаннар.
Пӱӱл пістің школада пастағы ла класс чоғыл, пасхазы пар. Прай 12 пала ӱгренче. Аалда пастағы классха парҷаң ӱс пала полған, че олар Кызластағы ортымах школазар ӱгренерге чӧрчелер. Анда олған читпинчеткен, аннаңар, іҷе-пабаларнаң чӧптезіп, андағы школазар ӱгренерге ызыбысхабыс. Итсе, Хойза пилтірі аалдаң палалар пизінҷі классха сығыбысса ла, Кызластағы школазар чӧрчелер. Оларны школа автобузынаң тартчалар. Иртен апар салчалар, уроктар соонаң нандыра тарт килчелер. Мин пеер тоғысха олох автобуснаң чӧрчем. Хаҷан-да палалар саны кӧп полған, аннаңар школа автобузы ікі рейс итчең, амды – пір ле. Олғаннар cаны хызырылча, – чарытхан ӱгретчі Юрий Анатольевич.
Хойза пилтіріндегі пасталығ школаның ӱгренҷілері
Аалдағы олғаннар аймах кружоктарға Культура туразынзар чӧрчелер. Ідӧк кӱрес секциязы иртірілче. Хайди таныхтаан ӱгретчі, Хойза пилтірінде кӧп палалығ сӧбірелер пар. Анзы ӧріндірче, андағ сӧбірелер парда, аал чіт парбас тіп ізеніс пар. Ідӧк іҷе-пабаларның кӧбізі палаларын ӧскірерінде паза ӱгредерінде чахсы айғасча. Олар иркеҷектерінің ӱгренізін хайығда тутчатханы ӱгретчінің тоғызын нииктепче.
Пасталығ школада ікі ле ӱгретчі істенче, удур-тӧдір полызызып, тоғыстарын тӱзімніг апарчалар.
– Мының алнында пасталығ школа полғанда, полған на класс алынҷа полҷаң, амды, палаларның саны асхынах полып, малокомплектнай школаа айлан парғабыс. Пір кабинетті ойнаҷаң класс ит салғабыс, ол спортзал орнына полча. Анда физкультура урогы апарылча.
Хомзынысха, Хойза пилтірі аалда олғаннар хакас тілін пілбинчелер. Паба-іҷелер палаҷахтарынаң пос тілінең чоохтаспинчалар, школада хакас тілін ӱгренгені ибде тыыдылбинчатханнаңар, палалар прай нимені табырах ундубысчалар. Ӱгренҷілер хакас сӧстерін пілчелер, піреезі чоохты оңар полча, че чоохтас полбинча, – хомзынызынаң ӱлескен Юрий Тахтараков.
КІЧІГ ХЫҒЫРЫҒҶЫЛАР
Школадаң сығып, библиотеказар парғабыс. Анда пісті Татьяна Николаевна Майногашева удурлаан. Ол 17 чыл аалдағы библиотекада тоғын парир.
Ӱр ниместең уроктар тоозылар, анаң олғаннар, ибзер парчадып, пеер кір парыбызарлар тіп чоохтаан ол. Хойза пилтірінде прай 86 пала, олар книгалар хығырарға хынчаттырлар, аннаңар библиотекада удаа аалҷы полчалар. Халғанҷы ікі-ӱсче чыл олғаннарға кинделер алылча тіп чоохтаан библиотека тоғынҷызы, аннаңар палалар мында чапсых книгалар таап алчалар. Улуғлар, тізең, тың на удаа кірбинчелер, че полыбохчалар.
ААЛНЫҢ ХАЛЫХ ЧУРТАЗЫ
Анаң Культура туразынзар чол тутхабыс. Ырах ниместе ікі иреннің тоғынчатханын кӧр cалғабыс. Олар, чардыларны клубнаң хости турчатхан сарайзар тазып, анда ниме-де итчеткеннер. Чағын пастырып, изеннескебіс. Олар Культура туразында кочегар полып тоғынчатхан Фёдор Туртугешев паза Юрий Абумов полғаннар. Иреннер клубтың кладовказын тыхтапчатханнар. Оларға тоғынарға харығ полбин, клуб устағҷызынаң тоғазарға парғабыс.
Хойза пилтіріндегі культура туразынаң Елена Сергеевна Туртугешева устапча. Ол позынаңар паза апарылчатхан тоғызынаңар, аал чуртағҷыларынаңар чоохтаан.
– Мин Ағбандағы музыка колледжін 2008 чылда тоосхам. Анаң Хойза пилтіріндегі культура туразында хоос устағҷы полғам, 2016 чылда клуб устағҷызына турғызылғам. Амды cигіc азыра чыл тоғын парирбын.
Пістің клуб 1967 чылда пӱдірілген. Ол иргі дее полза, анда тыхтағ тоғыстары апарылып, уғаа истіг паза хысхызын чылығ полча. Наа ізіктер, кӧзенектер турғысхабыс паза тура тастын профлистнең чаап салғабыс. Пір турада клуб, библиотека паза кӱреc залы орныхчалар. Аалдағы олғаннарға ырлаҷаң паза теелбектенҷең кружоктар апарчам, ідӧк улуғларға ырлаҷаң паза ойын турғысчаң кружоктар тоғынча. Анда 80 частығ ууҷалар араласчалар. Олар ӧткін, чапчаң тудыныстығ чуртағҷыларыбыс. Аалда иртірілчеткен ӱлӱкӱннерде сыбыра араласчалар. Ідӧк школада ӱгренчеткен олғаннар концерттерде хынып сарнапчалар паза ойыннар кӧзітчелер. Ууҷаларнаң піс, 2018 чылда республика синінде иртірілчеткен «Хысхы саңнары» марығда аралазып, пастағы орынға турысхабыс.
Культура туразында улуғ нимес музей пар. Минің алнымда клуб устағҷызы Лариса Захаровна Канзычакова полған, ол хакас иб турғыстырып алған. Андағ музей тӧстир чӧпнең Клавдия Ивановна Майногашева сыххан, олох андар ниме-ноо чыған. Анда піс хакас чонның ӱлӱкӱннерін паза кибірлерін иртірчебіс. Ӱр ниместе хазың одырт салғабыс, кибірлер иртірзе, андар чаламалар палғапчабыс. Чоныбыстың ӱлӱкӱннерін пайрамназа, хакас ибіҷекте чиис тимнепчебіс, итсе, 9 Майда андох «чазы кухнязы» полча. Аал чуртағҷылары андағ ӱлӱкӱннерге хынып килчелер, концерт кӧріп алчалар.
Чайғызын Кызластағы «Уйаҷах» социальнай кіндегі палаларға музейҷе экскурсия иртірчебіс. Олғаннарға хакас чонның кибірлерінеңер паза культуразынаңар чоохтапчабыс, кибірлер хайди иртірілчеткенін кӧзітчебіс. Анаң ирбен оттаң чей хайнадып, позыбыс иткен тадылығ оох халаснаң азырапчабыс. Андағ экскурсия палаларның кӧңніне кірче, – чарытхан Елена Туртугешева.
Культура туразының устағҷызы Елена ТУРТУГЕШЕВА
Аалдағы Культура туразында клуб устағҷызына ла ставка кӧрілген. Аннаңар Елена Туртугешеваа клубты арығда тутчатхан Инна Пастаева полысча. Культура туразын ӱлӱкӱннерге чазирға алай концерт араласчыларына костюмнар тігерге хабасча.
– Піс сидік нимес тігілчеткен кип-азахтарны тікчебіс, кӧзідімге, юбкалар паза пасха даа, че пасхазын чахыпчабыс. Чуртағҷылар тимнеен концерттерібіске сыбыра чӧрчелер. Аалдағы чон уғаа ынағ паза пір ӧменең тудынча. Чииттер дее ай-пораан тӱспинчелер, – чоохтаан клуб устағҷызы.
Хойза пилтірінде, пасха ааллардағы чіли, чон мал-хус тудып парыстанча. Прайзының даа покостары пар, от тоғынарында сидіксіністер полча. От сапчаң орыннарзар парҷаң чоллар уғаа хомай, олар сас чирҷе парчаттырлар, аннаңар наңмырлар соонаң чидіп аларға оой нимес. Уламох тимнеен оттарын иблерінзер тартып аларға сидік полча. Ирткен чылда аал чӧбі пазы Геннадий Пакачаков чолларны, тахталарны тыхтаттырған, покоссар парчатхан чолны иптептірлерӧк. Ол тоғыстарда аал чуртағҷылары араластырлар. Че от сапчаң орынзар парчатхан тахтаны чахсы кӧрерге кирек, аны, прай алыстырып, хатап идерге киректелче тіп санапча Елена Туртугешева, андада туза полар теен ол.
УЗАХ ЧАСТЫҒ УУҶА
Хойза пилтірі аалның халых чуртазында ӧткін араласча Анисья Андреевна Кичеева (хыс фамилиязы Бурнакова). Ол Илбек Ада чаа палаларының санына кірче, пӱӱл ууҷаа 84 час толар. Ӧӧрелерінең хада аалдағы клубсар сарнирға чӧрче. Хонғаны Гаврил Максимович ах чарыхтаң парыбысхан соонаң ууҷа чалғызан чуртапча. Палалары хоныхтығлар, Ағбанда чуртапчалар. Че ууҷа оларзар чуртирға парарға хынминча, позына сыданчатханда, аалда чуртирға сағынча. Социальнай тоғынҷыны иб аразындағы тоғыстарны идерге Анисья Андреевназар ысханнар, аның даа хабазиинаң тоғыр полыбысхан ол. Пес одынарға, чиис тимнирге паза туразын чыы тартарға сыданчатханда, полызығ кирексібинчем тіп таныхтапча ууҷа. Чиитте мал-хус тутчаң, сағам таңахтар ла халғаннар, оларны ӧскірерінде сидіксіністер чоғыл теен ол.
Ууҷаның ибінзер кіргенде, столда чатчатхан «Хакас чирі» газеталар харахха тасталғаннар. Аннаң хаҷаннаң сығара газета алчатханын сурғам.
– Мин Хойза пилтірінзер 1960 чылда, ирге парыбысханда, кӧс килгем, аннаң сығара пазынып пастаам, – нандырған ууҷа.
Чайаачы ууҷа
Анисья Андреевна КИЧЕЕВА
Чиитте Анисья Кичеева аймах тоғыстарда істенген. Олған садында нянечка полтыр, соонаң – ас-тамах тимнеҷең ус. Чайғызын трактористтерге чиис тимнирге хығыртыбысчаңнар. Кӱскӱзін шоферлар хозылҷаң полтырлар. Олар 50 азыра кізее чіҷең ниме пызырҷаң полтырлар. Ас-тамах тимнеҷең устар аразында ӱс чыл пастағы орынға турыстыр. Аннаңар ағаа совхоз директоры сыйыхха алтын ызырға читіртір. Кичеев ирепчі турыстығ ооллар ӧскір салған. Юрий паза Герасим хаҷан даа іҷе-пабазына ӧрініс ағылҷаңнар паза махтағда полҷаңнар.
Мының алнында Хойза пилтірі аал хайдағ полғанын сағысха киріп, Анисья Андреевнадаң чоохтап пирерге сурынғам.
– Мының алнында пістің аал улуғ полған, ол ӧӧн аалға саналған. Хойза пилтірінде ӧӧн контора полған, хыриндағы ааллар піссер кірҷеңнер. Мындох почта орныхчаң, халас итчең пекарня пости полҷаң. Совхозтың улуғ хоных полған. Соонаң, алызығлар полып, прай нимені Кызласcар кӧзіргеннер, ол ӧӧн аал пол парған.
Мин чиитте дее клубта сарнаҷаң полғам, амға теере аалдағы ӱлӱкӱннерде араласчам. Ӧӧнінде хакас сарыннарын толдырчам, пірееде орыс тілінең сарнабысчам. Мының алнында мал-хус тудып маң чохтанҷаңмыс. Хонғаным Гаврил Кичеев миннең сурҷаң: «Син клубсар парарға ундубыстың ма? Репетицияң пасталыбысты полар». Маң чоғыл нооза, парбасха итчем тіп нандырҷаңмын. Ол мині ысчаң, чалғызан даа ит саларбын тіп. Мин ӧрчіліг парыбысчаңмын. Андағ амыр, чахсы кізі полған. Позы сценазар сығарға хынмаҷаң, че минің араласчатханыма тоғыр полбаҷаң, – сағысха киріп, чоохтаан Анисья Кичеева.
Сомнар Дина КАРАМЧАКОВАНИ
Автор :
Оксана СУНЧУГАШЕВА, Наталья ТЮКПЕЕВА
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 |
| 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 |
| 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 |
| 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 |
| 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
