Халғанҷы чылларда хакас тілі чітчеткеннеңер чоохты кӧп истерге килісче. Тіл чітчеткеннеңер кем-де школаны, ӱлгӱні пыролапча, хай піреезі сылтағны сӧбіреде алай ба амғы туста кӧрче. Че сынында республикада хакас тілін хайраллап, тилідер тоғыс парча. Ағбандағы 24 № школада хакас тілін 1 - 9 класстардағы олғаннар хынып ӱгренчелер (сомда 3 «а» класс). Аның салтарлары чонға сағам пілдіртпинчетсе дее, нинҷе-де чыл пазынаң полар. Хакас тілін хайраллап халар ӱчӱн Хакасияда хайдағ тоғыстар иділчеткенінеңер паза пӱӱнгі кӱнде тілні нинҷе пала ӱгренчеткенінеңер чоохтазып алғабыс Хакасияның ӱгредіг паза наука министрінің орынҷызы Юрий Сагалаковнаң паза министерствоның хоза ӱгредіг паза воспитание пӧлиинің советнигі Ольга Доможакованаң.

-   Юрий Гаврилович, хакас тілі ӱчӱн сағыссырапчатхан хығырығҷыларыбысха, Хакасияда тілні хайраллап халар ӱчӱн, хайдағ тоғыстар иділчеткеннеңер чоохтап пиріңер.

-   Сынап таа, тіл сурии пістің республикада хаҷан даа ӱзӱрілҷең: школаларда, сӧбірелерде, аймах тоғазығ-чыылығларда. Анзы чахсы тіп санапчам. Тіл сурии ӱзӱрілгені аның кирексінізін таныхтапча. Аны чахсы сизініп, Хакасияның правительствозы республиканың ӱгредіг паза наука министерствозынаң хада тілні хайраллап халар тоғысты тӧреміл апарча. Іди республикада хакас тілін нинҷе пала пілчеткенінеңер піс чыл сай мониторинг иртірчебіс. Хайди кӧзітчелер саннар, тілні пілчеткен олғаннарның саны чылдаң хозылып одырча. Пӱӱнгі кӱнде 8858 хакас паладаң пос тілін 6771 пала ӱгренче. Ідӧк тілні пасха нациялығ олғаннар ӱгренчелер. Ирткен ӱгредіг чылында пістің министерство школаа 1-ғы классха килген олғаннарның хай сині хакас тілін пілчеткенін істескен. Хомзынысха, палалар школаа тіл пілбин килчелер. Кӧзідімге алып аларбыс республиканың городтарын. Олар - Ағбан, Саяногорск, Харатас, Абаза паза Сорығ. 2014-2015 ӱгредіг чылында адалған муниципалитеттерде хакас тілін 11 процент ле пала пілген, пу ӱгредіг чылында хакас тілін пілчеткен палаларның саны 15,5 процентке ӧс парды. Хакас тілін пілчеткен олғаннарның саны ӧсчеткен дее полза, ол тӧбін. Мындағ ачырғастығ салтарларға киліп, олған садтарынаң тирең тоғынарға кирек тіп чарадыға килгебіс. Пала тілні кічіг частығда ӱгренмеен полза, школада ол аны ӱгренерге сидіксінер паза ӱгренер кӧңні чох полар. Пістің кӧрізібіснең, пала тілні олған садында ӱгрензе, школада ағаа аны ӱгренерге ниик полар. Анда ол пілізін тыыдып ла одырар. Аннаңар пӱӱнгі кӱнде піс ӧӧн хайығ салчабыс школа алнындағы ӱгредіг организацияларына.

-   Ольга Васильевна, Хакасияның олған садтарында хакас тілі хайди ӱгреділчеткенін Сірер тӧреміл хайығда тутчазар. Чоохтап пиріңер, анда ӱгредіг кирее хайди парча?

-   Хакасияда хакас тілін ӱгренчеткен олған садтарының саны ідӧк чылдаң чылға ӧзіп одырча. 2012 чылда тілні Хакасияның 31 олған садында ӱгренген ползалар, 2015 чылда пу сан 44-ке чит парған. Ідӧк тілні школаларда азылған олған сады группаларында ӱгренчелер. Пӱӱнгі кӱнде Хакасиядағы олған садтарынзар чӧрчеткен 3301 хакас палаларның 2231-і пос тілін ӱгренче. Ідӧк хакас тілін пасха нациялығ олғаннар ӱгренчелер. Іди олған садтарында хакас тілін тиксі 3047 олған ӱгренче. Тілні иң кӧп Асхыс, Таштып паза Пии аймахтарында ӱгренчелер, иң асхынах, тізең, Орджоникидзе аймаанда. Махтирға кирек Шира аймаан. Пу муниципалитетте 57 кічіг хакас палаҷах. Олар прайзы пос тілін ӱгренчелер.

-   Ольга Васильевна, хакас тілін ӱгренчеткен олғаннарның саны, тӱспин, уламох кӧп полар ӱчӱн, хайдағ тоғыстар иділчелер?

-   Кічіг палаларның паза іҷе-пабаларның хайиин тартып алар ӱчӱн, піс оларға хакас тілінің пайын, сілиин паза кирексінізін кӧзітчебіс. Олар хакас тілінең хығырар ӱчӱн, піс ирткен чылда «Кӱніҷек» книга сығарғабыс. Ол ӧӧнінде 3 - 7 частығ палаларға чарыдылған. Ідӧк аймах темаларға чарыдылған сырлаҷаң книгаҷахтар пар. Олар хакастарның кип-азахтарына, чазанҷыхтарына чарыдылғаннар. Ідӧк аң-хустарны сырлаҷаң книгаҷах пар. Таныхтирға кирек, пӱӱнгі кӱнде кічіг палаҷахтарға прай даа ниме пар, ол санда книгалар, че хакас тілінең сыхчатханнар асхынах. Аннаңар пӱӱнгі кӱнде пістің ӧӧн пӧгінібіс - кічіг палаҷахтарға аймах ӧңніг, сіліг, харахха тасталчатхан книгалар сығарары.

Ідӧк улуғ тоғыс парча хакас тілін апарчатхан воспитательлернең. Іди ирткен чылда пастағызын на воспитательлер фестивальын иртіргебіс. Анда олар хакас тілінең занятиелерні хайди иртірчеткеннерін, чайаачы оңдайларын кӧзіткеннер.

-   Юрий Гаврилович, Хакасияның ӱгредіг организацияларында хакас тілі учебниктері чидісче бе?

-   1 - 4 класстарға хакас тілінең учебниктер пар, амды піс 5 - 9 класстарның учебниктерін, экспертизаны маңнаныстығ иртіп алып, федеральнай переченьге киріп алдыбыс. Пӱӱнгі кӱнде 10-11 класстарға хакас тілінең паза литературанаң учебниктер сығарар тоғыс парча. Авторлар тоғыстарын тоос салзалар, піс аны ідӧк экспертизаа ызарбыс. Аны чахсы иртіп алзабыс, учебниктер сығарылар. Таныхтирға кирек, тимнелчеткен учебниктер тілні пілчеткен ӱгренҷілерге чарыдылған, тілні уйан пілчеткеннерге, тізең, аннаң ӱгренерге сидік полар. Аннаңар пістің сағызыбыста ідӧк тілні уйан пілчеткен ӱгренҷілерге хакас тілінең учебник сығарыбызарға. Мындағ учебник чарыхха сыхса, пасха нация алай ба пос тілін уйан пілчеткен хакас олғаннар хакас тілінің уроктарына хынып чӧрерлер.

-   Ирткен чылда хакас тіліне паза культуразына хабасчатхан гранттар марығлары кӧп полган. Ольга Васильевна, марығның ӧӧн пӧгіні паза хайдағ муниципалитеттер анда араласханнар?

-   Марығның ӧӧн пӧгіні - хакас тілін паза культуразын хайраллирына паза тилідеріне чарыдылған проекттерге хабазары. Анда чиңіс тутханнар: Ағбан город, Асхыс, Алтай, Ағбан пилтірі, Пии аймахтары. Таныхтирға кирек, прай даа проекттер хайығ тартчалар паза хакас тіліне кӧніктірчелер. Кӧзідімге аларбыс хакас тілінең «Мелейек» олғаннар ойынын. Проектті Алтай аймааның культура устанызы Аршаннар аалның олғаннарынаң тимнееннер. Спектакльға ӧнетін 13 костюм тігілген. Спектакльны Аршаннар, Сартых аалларның чуртағҷылары кӧріп алғаннар. Ойында кічіг палалар хакас тілінең чахсы чоохтасханнар паза сарыннар толдырғаннар.

Уғаа чахсы проект тимнеп салған Пии аймаандағы Улуғ Нонып аал чӧбі Хызыл хара суғ аалның ӱгренҷілерінең хада. Ол «Сӧбіре кибірлерінің тилізі» адалча. Проект хоостыра книга сығарылған паза видеофильм суурылған. Кинода Хызыл хара суғ школаның ӱгретчілері паза ӱгренҷілері артисттер полғаннар. Олар сас тойын, пастағы чарасты, улуғ чарасты, улуғ тойны, іҷе-пабаа пазырғанын кӧзіт пиргеннер.

Хайди піс кӧрчебіс, Хакасияда хакас тілін хайраллап халар тоғыстар иділчелер: книгалар сығарылчалар, фестивальлар иртірілчелер, проекттер тимнелчелер... Пӱӱнгі кӱнде аның салтарлары тың пілдіртпинче, тоғыс ӱр ниместе пасталған. Аннаңар аның салтарына тус кирек. Нинҷе-де чыл пазынаң хакас тілін пілчеткен палаларның саны уламох хозыларына ізенербіс...

Сӧс соо: Чооғыбыс тоозылғанда, Хакасияның ӱгредіг паза наука министрінің орынҷызы Юрий Гаврилович Сагалаков республика чуртағҷыларын хакас тілін паза культуразын хайраллирына чарыдылған проекттерде аралазарға хығырған. Хайди ол тіпче, мындағ проекттерге грант тӧреміл позыдылча.