УЙАН ТОҒЫСТЫҢ САЛТАРЫ АНДАҒОХ ПОЛЧА
21.10.2016
Хабарлар
Хакасияда тоғынчатхан хакас тілін, культуразын хайраллирынҷа паза тилідерінҷе тоғысчы ӧменің араласчылары пу неделяда хатап чыылыстылар. Халғанҷы чыылығ чайғызын Шира аймаанда ирткен полза, амды тоғысчы ӧменің араласчылары Харатас городта тоғасханнар. Анда хакас организацияларында істенчеткен, халых тоғыстарнаң айғасчатхан специалисттер араласханнар. Чыылығнаң, тоғысчы ӧменің кнезі полып, Хакасия пазының орынҷызы Владимир Крафт устаан.
Таныхтирға кирек, хакас тілін паза культуразын хайраллирынҷа паза тилідерінҷе чыылығ Харатаста тиктең нимес иртті. 2015 чыл тоозылчатханда мындағох чыылығда Харатастың специалисттерi городта хакас тілін хайраллап халар ӱчӱн хайдағ тоғыстар апарчатханнарынаңар сан пиріс иткен полғаннар. Іди оларның искіриинең, Харатас городта хакас тілін ӱгренчеткен палаларның саны асхынах. Анзы, хайди санааннар специалисттер, іҷе-пабалар палаларынаң пос тілінең чоохтаспинчатханынаң палғалыстығ. Аны истіп, андада Хакасия пазының орынҷызы Владимир Крафт матап хомзынған. Ол, орындағы ӱгредіг паза культура устаныстарына орында хакас тілін паза культуразын тилідерге чахығ пиріп, Харатастың специалисттерінең хатығ чоохтасхан. Ідӧк ол городта хакас тілін мыннаң мындар хайраллир паза тилідер сурығны тӧреміл хайығда тудам тіп молҷаан. «Амды, тізең, мин сірернің тоғыстарыңны хомай паалапчам», - пылтыр салтар иткен Владимир Александрович.
Харатаста хакас тілін паза культуразын тилідерінҷе читпестерні тӱзедеріне Хакасия пазының орынҷызы пip чыл пирген. Пу тусха ӱгредіг организацияларында, культура учреждениелерінде пу тоғыс чахсы апарыларға кирек полған. Амды кӧр кӧрелер пір чыл аразына Харатастың специалисттері хакас тілін паза культуразын хайраллирынҷа паза тилідерінҷе хайдағ тоғыстар ит салғаннарын. Пілдістіг, пір чыл аразына кӧп ниме ит полбас. Че, андағ даа полза, ниме-нооны паалирға, тиңнестірерге ас нимес тус. Мындағ чыылығларда піс ӧӧнінде хайдағ тоғыс апарылғанын, толдырылғанын, хайдағ сурығлар пӧгілбеенін паза хайдағ наа кӧстеглер турғызылчатханын піліп аларға сағынчабыс.
Ниме пісті ӧріндірген. Хайди 2015 чылда таныхтааннар Харатастың специалисттер, городта хакас тілін ӱгренерге сағынчатхан олғаннарның саны асхынах. Анзы іҷе-пабалар палала-рынаң пос тілінең чоохтаспинчатханынаң палғалыстығ. Іди, хакас тілін ӱгренерге сағынчатхан ӱгренҷілернің саны хозылар ӱчӱн, пӱӱл Харатастағы ӱгредіг организацияларында іҷе-пабалар чыылығлары ирткеннер, хайда ӱгретчілер оларға хакас тілінің кирексінізін читіргеннер.
- Хакас тілінеңер паза куль туразынаңар орындағы телевидениеде паза газетада материаллар сығарылғаннар, - сан пиріс итче социальнай сурығларҷа Харатас пазының орынҷызы Андрей Ващенко. - Ідӧк 13 ӱгретчі Хакасиядағы ӱгретчілернің пілізін паза узын тилітчең институтта курстар ирткен. Амды, тізең, ӱгретчілер школаларда хакас тілі факультативін неделяда пip хати апарчалар. Таныхтирға сағынчам, пӱӱл хакас палаларның 52%-і паза 7% пасха нациялығ пала хакас тілін ӱгренерге кӧңнін искірген. Сизінерге чарир, хакас тілін хакас ла нимес, орыс таа олғаннар ӱгренерге сағынчалар.
Ідӧк хакас тілін ӱгренеріне улуғ хайығ салыл сыхты городтың олған садтарында. Хайди чоохтапча Андрей Ващенко, олған садтарында хакас культуразына чарыдылған орамалар, кӧзідіг пулуңнары, улуғ нимес музейлер парлар. Олған садтарынзар «Читіген» театрның артисттері тӧреміл кил парчалар паза даа пасха тоғыстар иділчелер.
- Ӏди 2016 чылда Харатастың ӱгредіг учреждениелерінде хакас тілін ӱгренерге сағынчатхан ӱгренҷілерге прай оңдайлар тимнел парғаннар. Анзы пастағызы, ікінҷізі, хакас тілі ӱгретчілері ӧнетін курстар иртіп алғаннар. Ӱзінҷізі, пос тілін ӱгренерге сағынчатхан хакас олғаннарның саны 52 процентке ӧс парған (ирткен чылда 11 процент полған -авт.), ідӧк хакас тілін ӱгренерге сағынчатхан пасха нация олғаннары хозылған. Тӧртінҷізі, Харатастың чуртағҷыларын хакас тіліне паза культуразына СМИ-лар пастыра кӧніктірчебіс, - салтар иткен Андрей Николаевич.
Харатас пазының орынҷызы Андрей Ващенконың сан пирізі хоостыра, городта хакас тілін паза культуразын хайраллирынҷа паза тилідерінҷе тоғыс апарылча тиирге чарир. Ирткен чылнаң тиңнестірзе, алызығлар пар. Ӱгредіг организацияларында хакас тілін ӱгреніп пастабыстылар, культура саринаң ідӧк алызығлар пар.
Хомзындырған. Харатаста хакас тілін паза культуразын тилідер тоғыс апа-рылчатса даа, тоғыс асхынах паза читіре иділбеен тіп санапчам.
1. Хакас тілін паза культуразын хайраллирдаңар сурығ ӧӧнінде муниципалитеттің ӱгредіг паза культура управлениелерінің хайиинда полча. Анзы сын. Че ноға-да пу наада ирткен тоғысчы ӧменің чыылин-да Харатастың ӱгредіг дее, культура даа управлениелерінің ус-тағҷылары чох полғаннар. Анзы Хакасия пазының орынҷызы Владимир Крафттың кӧңніне кірбеен.
- Пӱӱнгі пістің чыылиибыста хайди даа ӱгредіг паза культура управлениелерінің устағҷылары алай ба оларның орынҷылары аралазарға кирек полғаннар. Тілні паза культураны тилідер сурығ оларның хайиинда полча паза олар аның ӱчӱн нандырығлығлар, хатығ чоохтанған Владимир Александрович.
2. Харатастың школаларында хакас тілін ӱгреніп пастабысханы - чахсы. Че ол факультатив оңдайынаң иртірілче. Факультатив урок нимес нооза, че эрінібіссең, аны иртірібізерге дее алай саңай даа тастабызарға чарир. Ідӧк анда олғаннарны хакас тіліне чахсы ӱгрет полбассың тіп санапчам. Ағаа хоза, неделяда пip ле час... Чоохтирға кирек, то-ғысчы ӧменің араласчылары Харатастың специалисттерінең ноға городта хакас тілі предмет чіли иртірілбинче тіп сурғаннарында, олар городта хакас тілі урогын апарҷаң ӱгретчі чоғыл тіп сылтаныбысханнар! Хайди чоғыл...? Сынап тидірлер, кем хомай тілепче, ол кирек нимені хаҷан даа таппинча. Ағбандағы Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас хазна университедінің филология паза культуралар аразындағы палғалыс институдының хакас кафедразы чыл сай хакас тілі паза литература ӱгретчілерін тимнеп сығарча. 2015 чыл тоозылғанда, городтың ӱгредіг управлениезіне, ХГУ-наң палғалызып, хакас тілі специальностьтығ ӱгретчіні таап аларға чарир полған. Олар, минің кӧрізімнең, ниик чол таап, 13 ӱгретчіні, таллап, курстарға ызыбысханнар. Харатассар хакас тілі ӱгретчізін табарында пір дее сидіксініс чоғыл: Харатас Ағбаннаң хости орныхча. Тоғынарға сағынчатхан кізі, Ағбанда чуртапчатса даа, андар кӱннің дее сай тоғынарға чӧрерҷік.
- Харатастың школаларына хакас тілі ӱгретчізін таппинчатханы - ол ағырсымнығ сурығ нимес, - хатығланған Владимир Крафт.
- Минің кӧрізімнең, анзы сірер читіре тоғынмаан сылтаанда полча. Хакасия позына читкіҷе ӱгретчілер тимнепче!
3. Ноға Харатаста хакас тілі паза культуразы тилир тоғыс майың парча? Хайди сизінген Владимир Крафт, орындағы ӱгредіг паза культура управлениелерінің устағҷылары Хакасияның пасха муниципалитеттерінзер айланмааннар, тоғыстарын кӧрбееннер паза опыттарын албааннар. Кӧзідімні алҷаң муниципалитеттер, тізең, парлар - ол Ағбан город, Асхыс, Пии паза даа пасха аймахтар.
Ниме ізеніс пирче.
Тилир бе хакас тілі Харатас городта? Тоғысчы ӧменің кнезі Владимир Крафт Андрей Ващенкоға орында пу пӧгінні, прай кӱс салып, толдырарға чахаан. Владимир Александрович пу сурығны аннаң андар хайығда тудам тіп молҷаан. Ідӧк тоғысчы ӧменің араласчылары 2017 чылда иртер чыылығларның пірсін хатап Харатас городта иртірерге чӧптес салғаннар.
- Ізенербіс, килчеткен чылда иртер чыылығда Харатас городта хакас тілін паза культуразын тилідер тоғыс маңнаныстығ пар чатханынаңар искірерзер. 2015 чылда тоғысчы ӧменің теестегі чыылиинда Харатасха піс «2» паалағ турғысхан полғабыс, амды сірерге «3» турғысчабыс. Сірерге мыннаң мындар хакас тілін паза куль туразын тилідерінҷе уламох кӧп кӱс салып тоғынарға кирек, - салтар иткен Владимир Крафт.
Харатаста хакас тілі тилир ӱчӱн, тоғысчы ӧменің араласчылары ідӧк аймах чӧптер пиргеннер.
Чӧпсіндірген.
Хакасияда тоғынчатхан хакас тілін паза культуразын хайраллирынҷа паза тилідерінҷе тоғысчы ӧменің теестегі чыылиинда Харатастаң пасха, ідӧк пасха даа муниципалитеттер сан пиріс иткеннер. Олар ӧӧнінде хакас тілін паза культуразын хайраллирынҷа социальнай проекттернің салтарларына чарыдылғаннар. Анда Ағбан городтың, Алтай, Ағбан пилтірі паза Пии аймахтарының специалисттері грант полызиинаң хайдағ тоғыс иділчеткеннеңер сан пиріс иткеннер.
Іди грант ахчазына аймах ӧңніг улуғ нимес кинделер сығарылғаннар, телевидениеде хакас тілінең передачалар кӧзіділгеннер паза даа пасхазы. Алтай аймааның Аршаннар аалының школазы грант ахчазына «Мелейек» олғаннар ойынын турғысхан. Грант ахчазы 125 муң салковай. Ол ӧӧнінде ойынға костюмнар тігеріне хорадылған. Чыылығда Алтай аймааның ӱгредіг управлениезінің специализі Виктория Украинская тоғысчы ӧменің араласчыларына «Мелейек» ойынның презентациязын иртірген. Сынап таа, ойында араласчатхан матырларнын, костюмнары пай паза сіліг кӧрінген. Хайди чоохтапча Виктория Михайловна, ойын Аршаннар аалда ла нимес, ідӧк хонҷых аалларда кӧзіділген.
Мына піди ирт парды хакас тілін паза культуразын хайраллирынҷа тоғысчы ӧменің 2016 чылдағы халғанҷы чыылии. Аның соонда сағыс тӧріпче: хаҷан кізі тоғысты сынап чахсы толдырча, ағаа нандырығлығ хайча, прай кӱзін салча, иткен тоғыстың салтары даа кӧріндіре полча.
Іди тоғынчатхан муниципалитеттер махтағда полчалар! Кӧзідімге алза, андағларның санында Ағбан городтағылар. Мында нинҷе-де ле чыл аразына ӱгредіг организацияларында хакас тілін ӱгренчеткен олғаннарның саны хозыл парған! Че хаҷан тоғыстың салтары уйан полза, чараспасха ла халча. Харатас городта хакас тілі тиліпчеткеніне тоғысчы ӧменің араласчылары пазох уйан паалағ пирділер. Че ізенербіс, килчеткен чылда Харатаста иртер чыылығда піс пасха сан пирістер истербіс. Хайди молҷаан Андрей Ващенко, городта хакас тілін паза культуразын тилідер тоғысты чахсы апарарға кӱстенерлер...
Автор :
Оксана СУНЧУГАШЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы