«ПАТЕФОН ОЙНАТ ПИР, ПАБАМ!»
17.01.2017
Хабарлар
«ПАТЕФОН ОЙНАТ ПИР, ПАБАМ!» - сурынҷаң саблығ поэт полар оолағас.
Моисей Романович Баинов 1937 чылда 17 январьда Хызыл Салда аалда тӧреен. Пабазы Роман Петрович Баинов колхозта тракторист полған. Ол ибде пірее-пірее ле кӧрін парҷаң. Хысхызын ол Иудинода тракторлар тыхтаҷаң. Часхыда, чайғыда, кӱскӱде бригадада тоғынҷаң.
Пастап пабазы Халхин-Голда японнарнаң чааласхан. Чаадаң айланғанда, пазох тракторға одырыбысхан. Ибзер килзе, оолғыҷаа, патефон ойнат пир тіп, чархастығ полҷаң ағаа.
Пабазы, пip інек садып, патефон алған нооза. Ол туста ол аалда патефон пір-ікі ле кізiде полған полар. Анаң Илбек Ада чаа пасталыбысхан. Пабазы халғанӌызын Моисейге патефон ойнат пирген.
По военной дороге
Шел в борьбе и тревоге
Боевой восемнадцатый год...
Моисей пу сарын пазылған пластинканы тыңнирға хынҷаң. Пластинка ойнат пиріп, пабазы машинаа одырыбысхан. Ол сыынаң пабазын паза кӧрбеен.
Іӌезі Анна Петровна Баинова (Сарлина) иргектіг кізі полған. Ол маймахтар, тоннар, кӧгенектер, мелейлер, пӧріктер тікчең. Аалда анынаң тиң тахпахтазар ипчі дее табылбаҷаң полтыр. Ол колхоз бригадазында азырал тимнеҷең. 1945 чылда ӧкпе ағырии аны азахтаң тӱзірген. Аның алнында Моисейнің туңмазы Сойанах ӱреен. Ол пабазынаң хуҷахта халған полған. 1945 чылда хысхыда іҷезі ӱреен. Ана іди Моисей чалғызан халған. Аны пабазының іҷезі Вера Яковлевна (Мона) ӧскірген.
Ағбандағы хакас школазын тоосхан. Нинҷе-де чыл пазынаң Москвадағы Литература институдынзар ӱгренерге кірген. Институтты 1963 чылда тоосхан. Ол сыынаң он азыра кибелістер чыындызын сығар салған. Хакасиядағы книгалар сығарҷаң издательствода, «Ленин чолы» газетаның редакциязында, телевидениеде тоғынғлаан.
«Кӧӧленістеңер кӧглер», «Тустарҷа чорых чӧргені» поэмаларын чиит туста пасхан. Олар ниик, хынығ пазылғаннар. Пастағы кӧӧленізі, чиит тузы, хайдағ даа аар полған полза, ағаа иң не аарлығлар.
Иң салымнығ, килкім чайаачы тоғыстары - «Таң солбанында тоғазығ» поэма, «Хан Тӧңіс» алыптығ нымах паза орыс тіпінең сыххан «Дорога - вечная тревога» чыындызы - хаҷан даа пӧзік поэзияның кӧзідімі поларлар.
КӦГЛЕЕН КӦК TИҢӀC САРЫННАРЫ ТӦЛЛЕР ЧӰРЕЕНДЕ САҒЫЛҒАЙ
Хайдағ даа чонның артых чайалғаннары пар поладыр. Ӧӧркі чайааннар кізіні пір тиң сағынзыннар, пір син чуртазыннар тіп чайабааннар. Ідӧк хоос литератураның илбек чазызында тоғынған аймах поэт-писательлер улуғ ба, кічіг бе іс артыслачалар.
Моисей Романович Баиновтың чарых омазы минің хараамда ам даа іле кӧрінче. «Хакас чирі» газетаның редакциязында хада тоғынғаныбыс паза поэзия сурығларынӌа чоохтазып одырғаныбыс киӌее ле полған чіли пілдірче. Сынында, тізең, тус илееде ирт партыр. Пӱӱл 17 январьда 80 час толарӌых Моисей Романовичке. Пӱӱн мин, саблығ поэттің адын адап, аның хайдағ кізі, хайдағ кӧгӌі полғанынаңар позым, хай син оңнааным синінӌе дее полза, кізілерге чоохтап пирерге чараттым.
Мин Моисей Романович Баиновтың чайаачы тоғызында ӱс ӧӧн нимені таныхтап саларӌыхпын: хакас поэзиязына силлабо-тоническай кибелісті кир салғаны, поэма жанрны пӧзік синге кӧдір салғаны, хакас тілін пайытханы. Пӱӱн, аның кибелістерін хығырып, хайхапчалар, морсынчалар. Анзы тиктең нимес. Аның кибелістерінің тирең сағызы, хоостары кізілерні аптапча. Паза кибелістеріндегі ритм чортызы чапсытча. Мының алнында пасхан паза ам пасчатхан поэттер силлабическай (тиң слогтар) кибеліснең тузаланчалар. Андағ кибелісте ритм чортызын тиң слогтар пирче. Моисей Баинов, «Евгений Онегинні» тілбестеп, А.Пушкиннің ямб ритмінің чортызын сынап кӧрген.
Кибеліс чортызын піліп алғанда, пасха поэттің ритм-адына ноо мӱн чӧрер тіп, позынин чортыр сыххан. Іди ол «Таң солбанында тоғазығ» поэма (хайзы кибелістіг роман тіпче) чайап салған. Соонаң ямб ритмінең сыбыра тузалан сыххан.
Строкаларда чётнай слогтарға тӱсчеткен ударение изерізі ямб тіп адалча. Саннар кӧзітчелер: полған на строкада ударение тӱсчеттір ікінӌі, тӧртінӌі паза сигізінӌі слогтарға. Чоохтирға кирек, Моисей Баиновтың сылтаанда, ямб - хакас поэзиязында иң тарап парған ритм кӧрімнерінің пірсі. Тиктең нимес чонда «Баиннің ямбтары» тіпчелер.
Ритм кӧрімнерінің пірсі - хорей. Ударение тӱсче чётнай нимес слогтар изерізіне.
Хакас поэзиязында хорейнең пазылған кибелістер кӧп нимес. Ӧӧнінде М.Баиновтың на тілбестеглерінде учурапчалар. Силлабо-тоническай кибеліс (слог+ударение) тиң слогтарнаң паза ударениенең тузаланғаны полча.
Моисей Баиновтың хакас поэзиязына хозымы уғаа салымнығ. Ол, силлабо-тоническай кибелісті киріп, хакас поэзиязын ритм саринаң орыс поэзиязына тиңнестір саларға кӱстенген. Ікінӌілес чоғыл, аның кибелістері орыстарның кибелістерінең пір дее халбинча. Аны хакас поэзиязының реформаторы тиирге чарир.
ПОС ТІЛІН ПІЛБИН, ХАЙДИ КИБЕЛІСТЕРНІ ОҢАРАРЗЫҢ
Мағаа, «Хакас чирі» газетаның редакциязында тоғынчатханда, пасха-пасха кізілернең чоохтазарға килісчең. Ол тустарда даа «мин Моисей Баиновтың кибелістерін піл полбинчам» тіпчеткен кізілернең тіл алысчаңмын. Амғы туста, тізең, андағларның саны улам кӧп пол парды полар, тӧреен тілібісті сала-сула пілчеткеннер уғаа кӧп нооза. Анзы уғаа хомзыныстығ.
Моисей Баиновтың кибелістеріңде хайхастығ кӧглер, ӧңнер, чап-чарых кӧӧлер, чапсыстығ тирең сағыстар. Ол пір ле кибелізінде тиксі тилекейні, пӧзік тигірні ибір пар килче. Моисей Романовичтің кибелістерін сағынмин хығырарға чарабас. Іди хығырған кізі сыннаң даа пір дее ниме оңар полбас. Мин кӧні тиирӌікпін - аның поэзиязы сағынчатхан паза пос тілін чахсы пілчеткен кізілерге. Таныс нимес, амғы туста тузаланылбинчатхан сӧстер кӧп учурапча. Поэттің кибелістерінде кирек чох, хоол строкалар чоғыл. Оларның полғаны ла кӧгӌінің сағызын, сииттіг кӧӧлін хығырығӌаа читірерге хабасча.
Хайди ундирзың аның кибелістеріндегі хоостарны, метафораларны. Кӱнӧрте «ноған кӧк тиңістің тиреенде», хараада «аттар хараа ос чарых чылтыстар», часхыда, тізең, «чап-чарых кӧӧк тапсаан саңнары тайға тиреенде сыңырир», «пазох ах найых тӱсте нымырттар», «кӱн чахайааның кӧӧленіс тустары». Кӧгӌінің кибелістеріндегі сырлары хайдар сіліглер, чӱрек кӧӧрестіглер. Таң чарып пастааннаң, кӧстеліп кӱн сыхханӌа, алысчатхан чирнің, тигірнің, тағларның, оттарның, хустарның ӧңнері сусталысчалар кибелістерінде.
Пазох тӱзер ала хастарым
Кӧллернің кӧгін чарына,
Ӧңненер хойығ хамыстарым,
Кӧк ӧңнең кӧӧлҷе чабына.
Хастарның сииттіг табыстары
Кӧллер тиреенде яңылир,
Айланған ағыннаң хустарым,
Кӧглезіп, наа уйа чазир...
Хаӌан-да чахсы танызым «ноға Баиннің кибелістеріне пазылған сарыннар чоғыл?» тіп сурған миннең. Ағаа мин чоохтап пиргем, ам пасхазына даа ол чооғымны читір пирим. Пу сурығ хоостыра мин Моисей Баиновнаң чоохтасхам. Чох, аның кибелістері сарынға чарабинчатханнаңар нимес. Силлабо-тоническай кибелісте пір сӧсті дее алыстырарға чарабас. Алыстырыбысса, киліспес сӧсті турғызыбысса, кибелістің ритм чортызы сах андох сайбал парар. Пістің композиторларыбыс, тізең, сарын чайапчатсалар, килістір полбин, сӧстерні алыстырыбызарға хынчалар. Моисей Романович оларға пip сӧсті дее алыстырарға чаратпаӌаң. Іди ол кибелістерінің ритм чортызын хайраллаӌаң, аннаңар аның кӧглеріне пазылған сарыннар чоғыл даа.
Поэттер кізілер чуртазын сіліг, чырғаллығ, кӧгліг ит саларға сағынадырлар. Че хайда полӌаң ол чарых, чалахай кӱнніг, ырыстығ чуртас? Чӱректерінің ізиинең пу чирні ирідерге, тас чӱректерні нымзадарға кӧгӌілер дее кӱстенчелер. Оларның даа, арығ кӱстері албин, узах чолда тӱс халадырлар алай ба, алтон аймах кізілер алнына чапбырап чӧріп, саңай кӧй парадырлар.
Кізее иреемні сыындырбинчам,
Пар позым аар-чӱк артынчам.
Кірерге сыыға ла хынминчам,
Сағаа, пос чуртас, пазырчам!
Тыным чібекче ле хал парзын,
Чіпче сыным чирде халзын,
Олох ла чарылар тал пазын,
Сахтим хан тигір айазын.
Моисей Романович Баинов хакас поэзиязында поэма жанрын илееде пӧзік кӧдір салған тиирге кирек. Аның «Чарыхтаңар сарын», «Суғлар ахча тиrip тӧзінзер», «Кӧӧленістеңер кӧг» паза «Таң солбанында тоғазығ» поэмалары хакас поэзиязының алтын чыындызына кірерлер. Уғаа салымнығ, турыстығ, пӧзік поэзиялығ тоғыстар.
«Хан Тӧңіс» алыптығ нымахты пазып, ол он чыл тоғынтыр. Мында Моисей Романовичгің сӧспек-сиспектерні, тахпахтарны, пурунғы нымах поэзиязын уғаа чахсы пілгені, пір сӧснең, хакас тілінің пайын пілгені пілдірче. Тиктең нимес ол, пу ах чарыхтаң парғанӌа, алыптығ нымахты тоос саларға кӱстенген. «Хан Тӧңіс» - ол кӧзідім, хайди алыптығ нымахты пазарға кирек. Амғы туста алыптығ нымахтар ысчатхан хайӌылар, пасчатхан кізілер чоғыл даа, А.В.Курбижекова ла полар. Моисей Романовичтің тиксі поэзиязына паалағ ам даа пирілгелек. Мин 12 частығдох поэзиянаң «ағырыбысхам», кем хайди пасчатханын паалап оңнапчам, пӱӱн мағаа поэзияда пілдізі чох ниме чоғыл, аннаңар мин Моисей Баиновты Наби Хазринең, Расул Гамзатовнаң, Давид Кугультиновнаң тиң турғызарӌыхпын, ол анзына турыстығ.
Я, пӱӱл Моисей Романович Баиновха 80 час толча. Мин аның чир-суғӌыларынзар айланарға сағынчам. Саблығ поэдібіске аның тӧреен чирінде, Аршаннар аалында, музей пӱдір салалар. Килкім поэт-писательлерібіске музейлер пӱдір салардаңар сағызымны Чайаачылар туразының устағӌызына читіргем, ол миннең чарасчатхан чіли пілдірген. Аршаннар аалының хыринда хара тас аныпчатхан разрез пар, аның устағ-пастаанзар айланарға чарир, ахчанаң полыс пирерлеріне ізенчем. Чӱгӱр чӧрӌең, хайынӌаң ӧткін кізі ле ползын.
Мағаа улуғ харындазым осхас полған поэттің кізее ачынӌах, сиргек, хыл осхас кӧгӌі кӧңні, кӧк пӱктерде кӧк оттарға тӱскен арчы чіли, аймах ӧңнернең пызыңнасчатхан кибелістері тустар тубанына, чыллар халынына чабыра пастырбастар, хыйаннығ соохтарға тооп парбастар. Пӱӱн, ах хар осхас арығ кӧңніліг саблығ поэттің адын адап, аны сағысха киріп, аны аарлап-улуғлап, кибеліснең тоосчам чооғымны:
Тус-чахсы, хоорғыннығ ат полып,
Кӱмӱс туйғаанаң сыңыраай,
Хараа-кӱнӧрте тиңіс соолап,
Хайа-чарларға тыңыраай.
Тӱннерде эпос кӧӧнің сиидін
Кӧк тиңіс тӱӱліс чох хайлаай,
Кӱннерде бриз таннарның ниигі,
Сурнаанда лирика ойнаай.
Иртер ам даа чӱзер чыллары,
Улам поэт ӱні чараай,
Хайхастығ лираның хыллары
Оңмас таң кӧгінең ойнаай.
Чылларның чыылған чыырбастары
Пу кӧӧлбек кӧӧлге чазылғай,
Пӱктернің чахайах оттары
Кӧглер сурнаана чарылғай.
Поэттің пӧзік сағыстары
Иртпес сілиинең сағылғай,
Кӧглеенкӧк тиңіс сарыннары
Тӧллер чӱреенде сағылғай.
Автор :
Геннадий КИЧЕЕВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
26 | 27 | 28 | 29 | 1 | 2 | 3 |
4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 |
18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 |
25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде