ЧАРЫБААН ЧЫЛТЫСТАР
10.03.2017
Хабарлар
Ирткен чылда улуғ хырлас айында «Хабар» газетаның 143 №-інде сыххан кибелісчі Геннадий Кичеевтің «Хара суғ соол парбас ӱчӱн» хабары минің сағыстарымны ирткен туссар тастабысхан. Аннаң олар мӧңіс таннаң айлан килгеннер. Чайаачыларны ӧскіреріне хайығ саларға паза оларнаң тоғыс апарарға кирек. Паза аның ӧӧн сағызынаң, «хакас литературазы соолча» теенінең, чарасчам.
Олох туста хакас литературазын хара суғнаң нимес, ағын суғнаң тиңнестірзе, орта полар. Ол, тізең, наа чиит чайаачылары, хара суғлары чох сыннаң даа соолча. Пола-пола, тайыс, чулаттап ахчатхан сууҷахха айлан парарға айабас.
Сыхчатхан хара суғлар Хакасияда кӧп. Олар хуруғ чылларда даа соолбинчалар, соохта даа пусха айлан парбинчалар. Сылтағ пасха нимеде. Оларның кӧбізі, ағын суғзар чол таап полбин, чіт парча алай ба сас чирнің хойнынаң азырыл полбин халча. Хайылған хар алай ба наңмыр суу тағ ӱстӱнең чол позына таап алар ла. Че чир алтынаң сыххан хара суғларға, чиит чайаачыларға полызығ кирек ле.
Хакас поэзиязының пӱӱнгі кӱнін алза, пазып пілчеткеннернің санына мин Г.Кичеевті, Ф.Тохтобинні, И.Миягашевті, С.Майнагашевті, Е.Сагатаеваны кирерҷікпін. Че оларны частарынаң алза, хакас поэзиязының «часхы пӱрлері», таңдағы кӱні тіп полбассың. Че хайда 1980 -1990 чылларда чари тӱскен наа Майнашевтер, Баиновтар? Чоғыл. Ол тӧл чіт парған. Ноға ба? Г.Кичеев орта таныхтапча: «Олар, улуғ арах пол парзалар, паспинчалар. Таң тузында хайығ салбинчабыс, таң піс, улуғлар, оларнаң тоғын полбинчабыс». Хап-орта. Чиит туста оларға хайығ салылбинча паза ӱгретчілеріне тоғаспин парчалар.
Мин, чайаачы тоғыста пастағы хаалағларны итчеткен туста, ӱстӱнде адалған сылтағларға тоғасхам. Ол тустаң илееде суғ ах парыбысхан, че ачырғас халған.
Пастағы кибелізім, школада улуғ класстарда ӱгренчеткенде, «Ленин чолы» газетада сыххан. Ол кибелістегі пастағы сӧстерні ам даа ундубинчам: «Хайдаң алим, сӧстернің мин сілиин?» Олар часхызын, чылығ, айас кӱнде пазылғаннар. «Мин поэтпін нооза». Кӧӧрестіг сағыснаң кӱн тооза ханаттығ хус чіли учух чӧргем. Анзын кӧрген, сизінген іҷем иирде теен: «Че, чидер! Чирзер тӱс».
Хайдағ-да тус пазынаң почтадаң «тоғыс» ӱчӱн 3 салковай 80 ахча алғам. Пазып пастапчатхан чиит кізінің тоғыстары пірее-пірее дее чарых кӧрчетселер, аның пасчаң кӧңні тӱспинче, кӧдіріліп одырча.
Ағбанда ӱгретчілер институдында ӱгренчеткенде, пастағы тустарда чарых ідӧк кӧрҷеңнерӧк. Студенттің ол туста алчатхан 40 салковай стипендиязына хоза айда 10-ға чағын салковай чыыл парҷаңох. Андада ол син ахчаа самолеттығ Хызылчарзар учуғыбызарға чарир полған. Миннең хада ӱгренген нанҷым Еремей Тороковтың кибелістері «Ленин чолы» газетада ідӧк удаа сыхчаңнар. Аның пір кибелізін ам даа ундубинчам. Анда мындағ сӧстер полған: «Тигірдең чылтыстар айамзар сурынчалар...» Мин ам даа санапчам, ол хакас поэзиязында чарыбин халған чылтызы чіли хала парған. Чарыбаан чылтысты сағысха киріп, соондағы чылларда пасхамох: «Чылтыстар тигірдең айамзар сурынчалар...»
Син мындағ кибеліс пасхазың.
Пасхазың... Че чыллар чоохтапчалар:
«Хайдазың, син, пасхан арғызым?!»
«Литература страницазында» пірее чиит авторларның аймах сылтағларнаң чарых кӧрбеен тоғыстарын хомайлабысчаңнар. Чиит кізінің алҷаастарын таныхтапчатса, аны хайди даа нымзах, сиберли читір пир турарға кирек. Паза хайди даа чӧптер поларға кирек. Чиит кізінің тоғыстары сыбыра пӧзік синде полбинча. Критикаа «пыс парған» устар даа хынминчалар. Че піс оларның тоғыстарын паалапчабыс, ӱзӱрчебіс, кӧзідімге алчабыс.
- Миннең артых пасчатхан Еремейні хомайлапчатсалар, мині ноо ниме сағыпча? Ноо киректір? Пу сағыстарнаң кибелістерні мин дее паспиныбысхам.
Амды сағынчам, пазып пастапчатхан чииттернің, иң пастағызын, кӧңнін тӱзірбеске кирек. Соонаң ӱгретчі тоғаспаза даа, алҷаастарын ол позы кӧр таап пастапча, оларны тӱзетче. Че анзынаң хада ол тусты чідір салча. Сағынчам, піске Еремейнең хада позыбыстың тузында ӱгретчі тоғаспин парған. Іди пістің тӧлібіс чіт парған.
Мында, тізең, Г.Кичеев чиит чайаачыларға холын позы сунча, оларны кӧрглепче, удур парча. Ноға пызығ, пилен нимедең тоғыр полҷаң? Кӧдірген сурығ орта паза аның сағызына, кӧңніне удур парарға кирек. Ол тоғысты ӱгретчілернің тоғызынаң тиңнестірерге чарир. Аның салтарлары, пӱӱн-таңда нимес, нинҷе-де чыл пазынаң на харахха кӧрінер.
Автор :
Евгений ТОЛМАЧЁВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде