ХАКАС ТІЛІ КӰНІ ПОЛАР
21.04.2017
Хабарлар
Хакасия парламентінің устағҷызы Владимир Штыгашев 19 апрельде Ӧӧркі Чӧп президиумының теестегі чыылиин иртірген. Чыылығның ӧӧн сурығлары республиканың ирткен чылдағы бюджеді хайди толдырылғанынаңар паза Хакас тілі кӱнін тӧстирдеңер закон проекттері полған.
Республиканың 2016 чылдағы бюджеді хайди толдырылғанынаңар сан пиріснең Хакасияның финанстар министрінің орынҷызы Денис Голощапов таныстырған. Ирткен чылдағы бюджеттің кӧзідіглері мындағ пол партыр:
парыстар - 21 миллиард 705 миллион 821 муң салковай;
хорадығлар - 28 миллиард 472 миллион 561 муң салковай;
дефицит - 6 миллиард 766 миллион 740 муң салковай.
Финанстар министрінің орынҷызы искіриинең, 2015 чылнаң тиңнестірзе, парыстар 1 миллиард 448 миллион салковайға (10 %-ке) ӧс парғаннар. Хорадығларның ӧӧн чардығы (73 %) социальнай кӧстегліг полтыр. Ӱгредіг сферазына 7,2 миллиард салковай хорадылтыр, культураа - 923 миллион салковай, хазых хайраллирына - 8 миллиардча салковай, социальнай политикаа - 4,2 миллиард салковай.
Сан пирісті истіп, Ӧӧркі Чӧп президиумы федеральнай бюджеттең читкіҷе ахча пирілбееніне хайығ айландырған. План хоостыра Москва республикаа 2016 чылда 6,7 миллиард салковай пирерге кирек полған, пирілген - 5,9 миллиард салковай. Ідӧк президиумдағыларны республика бюджедінзер налогтар чыыр тоғыс чӧпсіндірбеен. Иң пурун ол сурығ хара тас аныпчатхан разрезтерге теелген.
- Хара тас аниры чылдаң чылға ӧзіп одырча, разрезтер тӧлепчеткен налог ахчазы, тізең, ноға-да пір дее ӧспинче, - таныхтаан Ӧӧркі Чӧп кнезі Владимир Штыгашев. - Ирткен чылда республика бюджеді хайди толдырылғанынаңар сан пирісті азых ӱзӱріглерге сығарарбыс. Республиканың финанстар министерствозын пістің улуғ предприятиелер, ол санда хара тас аныпчатханнар, налогты хайди тӧлепчеткенінеңер искірігні чарыда тимнеп саларға сурынчам. Тіріг ползын ол, депутаттар оңарар ӱчӱн.
Республика бюджедінҷе азых ӱзӱріглер 24 майда иртер. Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министрі Дмитрий Тодышев «Хакас тілі кӱнін тӧстирдеңер» закон проектінең таныстырған. Хайди ол чарытхан, Хакас тілі кӱнін тӧстирдеңер закон проекті республиканың хакас тілін паза культуразын хайраллирынҷа, тилідерінҷе тоғысчы ӧмезі алған чарадығ хоостыра тимнелген. Наа законның ӧӧн кӧстее республиканың хазна тілі полчатхан хакас тілін арачылиры, хайраллиры паза тилідері полча. Ідӧк наа ӱлӱкӱн тӧстелгені республика чуртағҷыларын хакас тілін хайраллир паза тилідер тоғысха хозыларға кӧӧктірер, чииттерні тӧреен тілні паза литератураны ӱгренеріне тартар тіп чарыдылча пічікте.
Закон проекті хоостыра Хакас тілі кӱні 4 сентябрьда таныхталар тіп кӧрілче. Ол кӱн тиктең нимес алылған, Хакас уездінің революционнай комитеді 4 сентябрьда 1924 чылда хакас пічиин тӧстирінең айғасчаң ӧнетін комиссия тӧстеен. Ол комиссияның ӧӧн пӧгіннері хакас алфавидін тӧстирі паза, национальнай школаларда ӱгредігні хакас тілінең апарар ӱчӱн, 1-2 класстарға учебниктер пазары полған.
1924 чылның ноябрьы пасталарына хакас алфавиді тимде полған. Хакас тілінең пастағы учебниктер 1926-1927 ӱгредіг чылында чарыхха сығарылғаннар. Хакас тілі алфавиді тӧстелгені, хакас тілінең пастағы книгалар паза «Хызыл аал» газета сыхханы хакас пічиин хатап тірілдіреріне тӧстег полғаннар.
Таныхтирға кирек, пістің газетада Хакас тілі кӱнін тӧстирдеңер сурығ тӧреміл кӧдірілҷең. Республиканың хакас тілін паза культуразын хайраллирынҷа, тилідерінҷе тоғысчы ӧменің чыылиинда даа андағ ӱлӱкӱн тӧстирге киректелчеткенінеңер сурығны иң пурун хакас газетаның ӧӧн редакторы Радион Сунчугашев кӧдірген. Аннаңар мында газетабыстың хозымы парох тиирге чарир.
Владимир Штыгашев, андағ ӱлӱкӱн тӧстирге киректелчеткенін таныхтап, закон проектіне хабасхан, президиумдағылар пу сурығны чағынғы сессияның ӱзӱриине сығарарға чаратханнар. Андағ оңдайнаң, Ӧӧркі Чӧп депутаттары наа законны алыбыссалар, пӱӱл 4 сентябрьда республикада пастағызын на Хакас тілі кӱні таныхталар.
Автор :
Альберт ТОЛМАШОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде