ЧОННЫҢ ЧУРТАЗЫН НИИКТИР ПӦГІННЕҢ
26.05.2017
Хабарлар
ХАКАС РЕСПУБЛИКАНЫҢ ӦӦРКІ ЧӦБІНЕ 2017 ЧЫЛ ПАЙРАМНЫҒ ЧЫЛ ПОЛЧА. 25 ЧЫЛ МЫНЫҢ АЛНЫНДА НАА ТӦРЕЕН РЕСПУБЛИКАНЫҢ ЗАКОННАР СЫҒАРҶАҢ ОРГАНЫ, ТӦСТЕЛІП, ТОҒЫЗЫН ПАСТААН. ОЛ ПОЛҒАН ООЙ НИМЕС ТУС - ПЕРЕСТРОЙКА ЧЫЛЛАРЫ. ХАЗНАНЫҢ ЭКОНОМИКАЗЫ ТӦБІН ТӰС ПАРҒАН, ПРАЙ НИМЕЕ ПААЛАР ӦСЧЕ, АХЧА ЧИДІСПИНЧЕ. ПУ ААР ЧЫЛЛАРДА ХАКАСИЯНЫҢ ӦӦРКІ ЧӦБІНІҢ ДЕПУТАТТАРЫНА РЕСПУБЛИКАДАҒЫ ЧОННЫҢ ЧУРТАЗЫН КӦМЕС ТЕЕ НИИКТИР ПӦГІННЕҢ КИРЕК ЧАРАДЫҒЛАР АЛАРҒА КИЛІСКЕН.
НИМЕ ПАСХАН ХАКАС ГАЗЕГАБЫС ӦӦРКІ ЧӦПТІҢ НАА ЛА ПАСТАЛЧАТХАН ТОҒЫЗЫНАҢАР? АЛЫП АЛАРБЫС ӦӦРКІ ЧӦПТІҢ III СЕССИЯЗЫНЫҢ ТОҒЫЗЫН. ОЛ ПИС КӰН ПАРҒАН - 2 - 6 ИЮНЬДА.
«2 июньда Ағбанда Чӧптер туразының Улуғ залында Хакас Республиканың Ӧӧркі Чӧбінің пастағы хығыртииның ӱзінҷі сессиязы иртті. Асхан паза апарған аны республиканың Ӧӧркі Чӧп Президиумының кнезі В.Н.Штыгашев. Кӱн суриина сығарылған иң аар сурығларның пірсін, Хакас Республиканың ікінҷі кварталға паза пу чылға бюджедін ӱзӱрерін, депутаттар 4 июньға, четвергке, чылдыр салғаннар.
...Сағысха кірче пастағы паза ікінҷі сессияларның тоғызы. Ӱзӱрілер сурығлардаңар таластар полып, хайзы-пірсін сығарып, пасхазын сыындырып, чон депутаттары тың кӧп тик тус иртір турғаннар. Ӱзінҷі сессияның тоғызы саңай пасха оңдайнаң парча тиирге чарир. Мының алнында ирткен сессиядағы таластарны, хырыс-табысты истіп, амды тоғыс киректіг, амыр оңдайнаң иртіпчеткеніне тың чӧпсінчезің», - пасча Пётр Тодышев «Тоғыс пір чӧптіг парғадағ осхас» статьязында («Хакас чирі», 4 июнь, 1992 чыл).
Ӱзінҷі сессияның кӱн суриина 30 сурығ сығарылтыр. Пастағы ӧӧн сурығлар санында - «Хазна паза муниципальнай собственностьта приватизация хайди иртіпчеткенінеңер». Ол туста Россия ӱлгӱлерінің чарадиинаң приватизация иртіріл сыххан нооза. Хазнаның предприятиелері садылып пастаан.
«Пу сурығҷа докладты республикадағы хазна имуществозынаң устаҷаң комитет кнезі Ю.Л.Дягилев иткен. Пӱӱл чибіргі майға читіре істеніс коллективтерінең паза алынҷа кізілердең промышленность, садығ паза чон азыраҷаң предприятиелерні садып аларға 178 сурыныстығ пічік кірген. Оларның кӧп чардығының сурынызы толдырылған. Іди ютеню коллективтері Харатастағы кип тікчең фабриканы, Харатастағы кірпис итчең «Керамик» заводты, ӧңніг кірпис сығарҷаң Сорығдағы заводты паза даа пасха предприятие-лерні садып алғаннар. Іди республиканың устаанаң садарға 27 предприятие планға кірген полған, пӱӱнгі кӱнге читіре 13 предприятие садылған. Муниципальнай устағдаң 149 предприятие садарға кӧрілген. Ол санның кӧп чардығы садыл парған. Ол нимелерні сатхан ӱчӱн, республика паза муниципальнай чыындаа 177 миллион салковай кірген. Ол саннаң 48 миллион 900 муң салковайға республика устаандағы предприятиелер садылған. Прай даа предприятиелер коммерческай оңдайнаң (аукционнарда) садылғаннар. Пу тоғыс чахсы парча Ағбан, Харатас городтарда, Таштып, Боград паза Ағбан пилтірі районнарында. Че Пии районында амға читіре пір дее предприятие садылғалах. Асхыс районында, тізең, ӱсті ле сатханнар», - пазылча олох статьяда.
Депутаттар пу сурығҷа тузалығ чарадығ алтырлар - постың предприятиезін садып аларға право иң не пурнада істеніс ӧмелеріне пирілче. Ідӧк приватизация хайди иртірілчеткенінеңер чонға искір турарға, пу сурығдаңар газеталарда удаа хабарлар пас турарға пӧгін турғыстырлар.
Пазағы ӧӧн сурығ республикада аал хонии реформазы хайди иртіпчеткенінең палғалыстығ полған.
«Аал хониинда реформа идердеңер чарадығ алылып пір чыл чарым ирт парды. Че аның тузазы паза тӱзімі пілдірбинче. Чонға ас-тамах чидіспинче, пар нимелернің паазы магазинге кірген кізілерні хорғытча. Республикадағы совхозтарның кирее хомайлан парған. Мының алнында хайдар кӧп парыс алған хозяйстволар амды алымға ахча алар полыбыстылар. Тиктең нимес «Хакас Республикада аал хонии реформазы хайди иртіпчеткенінеңер» сурығ сессияның ӱзӱриине сығарылған. Пу сурығҷа докладты Хакас Республикадағы аал хонии министрі Н.В.Николаев иткен.
Кӧні чоохтирға чарир, СССР чох иділіп, экономика палғалыстары сайбал парғанда, ағаа хоза, ниме-ноо паазы хайдар ӧс парғанда, пу тоғысты апарарға улуғ сидіксіністер учурапча. Че, іди дее полза, тоғыс парча, Хакасияда фермерлер хозяйстволары тӧстеліп пастабысхан. Пӱӱнгі кӱнге читіре Хакасияда 472 фермер хозяйствозы саналча, оларға 18 муң гектар чир пиріл парған. Хазна банкынаң олар 22 миллион салковай алымға алғаннар. Пілдістіг, аның ӱчӱн олар хайдар улуғ процент тӧлирлер.
...Пӱӱнгі кӱнде совхозтарның хонии маңат тиліп парған тіп кем чоохтир? Андағ кізі табылбас, неке. Реформа парчатхан туста республикадағы совхозтар тың алымнығ пол парғаннар. Кӧзідімге алза, «Россия» совхоз пылтырғы чылда ла кӧп парыстығ полған. Чоохтирға чарир, пу совхоз мының алнында республикада иң кӱстіг совхозтарның пірсі полған. Хысхаҷах тустың аразына пу коллектив пасхаларыох чіли кіленҷік полар синге чит парған. Сылтағ пір. Чоғархы органнардаң полызығ чоғыл, техниканың, минерал удобрениезінің, пасха даа нимелернің паазы хайдар аарлығ. Аның ӱчӱн совхозтарға пос кӱзінең чуртаҷаң оңдай чох полыбысты.
...Сессияда чоох тутхан арғыстарның сағызы пір полған: прайзының, ӧӧнінде промышленностьтың, полызии чох аал хониин азахха турғызарға сидік полар. Пу сурығҷа чарадығда мындағ нимелер кізі хайиин тартыпча: аал хониина льготалығ кредит (12 процент) пирерге Россия правительствозының алнында сурығ турғызарға паза республикадағы промышленность предприятиелері постың чиріндегі совхозтарға ниме-нооны кӧрілген синнең илееде ниикке садарға. Пу сурығ толдырылҷаң полза, совхозтарның хонии сала оңдайланарҷых», - пасча Пётр Тодышев сессияның пастағы кӱніндегі тоғызынаңар.
Сессияның ікінҷі кӱніндегі тоғызы ӧӧнінде республиканың наа законнарын аларынаң палғалыстығ полтыр.
«Постың законнары алылғалах сылтаанда Хакас Республика пӱӱнгі кӱнге читіре Россия Федерациязының Ӧӧркі Чӧбі сығарған законнарнаң тузаланча. Аннаңар чиит республикаа, сӧӧ тартпин, постың законнарын алары соона салдырбас сурығ полча. Тиктең нимес, сессияның ікінҷі кӱніндегі тоғызында республиканың чирінде тоғынар законнар ӱзӱрілген», - пасчалар Пётр Тодышев паза Алексей Котожеков «Законнар ӱзӱрілді» пірге пазылған статьяда («Хакас чирі», 6 июнь, 1992 чыл).
Депутаттар ол кӱн «Хакас Республиканың орыннардағы пос устаныстаңар», «Хакас Республиканың Министрлер Чӧбінеңер», «Хакас Республиканың чирінің ис-пайын хайдағ собственностьха кирердеңер» закон проекттерін ӱзӱртірлер. Че кӧрілген закон проекттерінің пірдеезі пу кӱнде, 3 июньда, чарадыға алылбиндыр. Хайзы читіре тоғынылбаанға саналтыр, пасхазынҷа ӱзӱрігні пазағы кӱнде узарадарға чарадығ алылтыр.
Олох статьяда сессияның ӱзінҷі кӱнінде, 4 июньда, тоғыс хайди парғанынаңар чоохталча. Иң чапсых кизектерін пирчебіс:
«4 июньда сессия позының тоғызын узаратхан. Комиссияның кнезі Н.И.Сайбараков пу чӧптер паза тӱзедіглер киріл парзалар, алылчатхан закон («Хакас Республиканың орыннардағы пос устаныстаңар» - Авт) уламох чахсы тоғын сығар тіп искірген. Олох депутаттарға хайдағ тӱзедіглер кирілчеткенінеңер искірген. Чӧпке алылбаан чӧптер полғанохтар. Кӧзідімге, хакас чонның «Тун» ассоциациязы паза хакас культура кіні пу сурығҷа орыннардағы хайзы Чӧптернің адалчатханына хакастап хайди даа «аал» сӧсті кир саларға чӧп пиргеннер. Анзы национальнай аал Соведін таныхтапчатханы полбас па. Че пу сурығ читіре ӱгренілбеені хоостыра чӧпке алылбин парғаң аны, читіре ӱгреніп, теестегі сессияа ӱзӱрге сығарарға чахығ пирілген.
Паза пір сурығ таластығ полған. Депутаттар Н.М.Ермолов паза В.А.Матвеев орыннардағы Чӧптер паза оларның толдырығ комитеттері, чал ахчазы асхынах полып, изел париғаннарынаңар алай оларда кізі тоғынарға хынминчатханнарынаңар искіргеннер паза пу сурығны депутаттарның ӱзӱриине сығарарға сурынғаннар. Че Ӧӧркі Чӧп Президиумының кнезі В.Н.Штыгашев пу сурығны уғаа чахсы чарыт пирген: «Мин, кнес полбин, депутат полып чоохтаним. Мин чал ахчазын кӧдірердең тоғыр нимеспін. Че піс позыбысха ол тӧлегні кӧдірібіссебіс, ниме сағынарлар муңарлап олаңай тоғысчылар, хайзыларының чал ахчалары пістинең дее чабыс. Андағ правобыс пістің чоғыл, чон оңар полбас».
... Мына піди, аймах тӱзедіглер кирілген соонаң, чиит Хакас Республиканың иң пастағы законы («Хакас Республиканың орыннардағы пос устаныстаңар» - Авт) паза ол законны чуртасха кирердеңер чарадығ алылған».
Иң аар сурығ полтыр республика бюджедінеңер закон проекті. Тодышевтің паза Котожековтың «Законнар ӱзӱрілді» пірге материалында ол сурығдаңар чарыда пазылча:
«Хакас Республиканың 1992 чылның ікінҷі кварталына паза 1992 чылның тӱгенҷізіне читiре бюджедінеңер» сурығ хоостыра доклад иткен финанстар министрі Р.Я.Грош. Пу чылдағы пастағы кварталның бюджеді уғаа сидік оңдайларда ирткен. Чон хониинда кӧрілбеен алызығлар полғаннар, паалар ӧскеннер, ахча политиказыирткен паза пасха даа сылтағлар полған. Іди ӱс айның аразына республиканың бюджедіне 529,7 миллион салковай кірген, анзы Ӧӧркі Чӧптің чарадиинда пазыл парған саннаң 2,4 миллион салковайға асхынах. Ікінҷі кварталға бюджеттің проектi ідӧк сидік оңдайларда тоғынылған. Амға читіре Россия Федерациязының Ӧӧркі Чӧбі бюджеттеңер законны албин салған. Аннаңар республиканың бюджедін пӱдірчеткен-де, Россия правительствозы турғыс салған нормативтерге тӧстенерге киліскен.
... Пілдістіг, финанстар министрінің чооғында кӧп саннар истілген дее полза, мындох оңарҷаа чох сурығлар кӧп полғаннар. Олох сурығларны чарыда чоохтап пирерге кӱстенген Ӧӧркі Чӧптің финанстар киреенҷе комиссияның кнезі, депутат ВА.Матвеев.
Пу сурығ хоостыра, постың чочыныстарын искіріп, депутат Н.П.Лузанов піди чоохтанған: «Бюджет киреенҷе комиссия тоғынчатханда, мин позымның илееде чӧптерім пиргем. Тузазы полған ма? Чох тіп сағынчам. Бюджет иргіӧк оңдайнаң пӱдіріл парған. Кем комиссия ибіре кӧп чӱгӱрген, олох ахчаны кӧп суура саап алған. Аннаңар, бюджетті тоғынчатса, ӧнетін механизм киректелче. Городтарға, районнарға анҷа-мынҷа ахча позыдылча, че хайди ол хорадылча? Аннаңар кем ол ахчаны ай-пораан чіли пытыратчатса, аны чарғаа тартарға кирек. Андада полғаны ла нандырығлығ полар».
Депутат С.И.Постригайло, хазых киреенеңер чоохтап, чал ахчазы асхынах полып, имҷілер, постарының тоғызын тастап, пасха орыннарзар парғлапчатханнарынаңар чочынызын искірген. Піди полза, чонны имнеҷең кізі дее халбиныбызар. Депутат В.П.Раковецкий республикада сайбағлар кирее ӧсчеткенінеңер искірген. Сылтағ - олох ахча. Чал ахчазы тӧбін пол парғаны сылтаанда милицияда тоғынҷаң кізілер асхынахтаң асхынах ла полып одырча.
Бюджетті ӱзӱрерінде прай читі кізі араласхан. Полғанының на позының чобаа, сағыссыразы. Пілдістіг, мындағ аймах сурығларны пір ле одырыста пӧк полбассың. Аннаңар Р.Я.Грош, трибуна кистіне пазох турып, хай пірсі сурығларны чарыдарға кӱстенген. Я, бюджет пӱдірҷең механизм чоғыл, пирңер аны - піс тоғынарбыс, а піди піс чарғаа тартылған кізлер осхаспыс, теен ол. Че олох туста удур-тӧдір пілізіс пар тіп ізендіріг пирген.
... Аның соонаң депутаттар бюджет хоостыра хайдағ пӱдіріглерге ахча позыдарын ӱзӱр парыбысханнар. Прай кӧдірілген сурығлардаң пір ле сурығ иртіп парған: ол - Ағбан пилтірі районындағы гидролиз заводында ісчең спирт сығарҷаң цехты пӱдірері. Анзы даа пілдістіг, араға сығарҷаң заводыбыс чохта, ол ниме республиказар хайдаң на ағылылбинча, олох Минусинсктең, Хызылчардаң, Новокузнецктең. Аның сылтаанда чонның холда чӧрчеткен ахчазы ноо-ноо чирзер кӧс парыбысча. Ана іди мындағ суулас-талас соонаң, республиканың 1992 чылның ікінҷі кварталына паза 1992 чыл-ның тӱгенҷізіне читіре бюджеді алыл парған. Мынынаң сессия ӱзінҷі кӱніндегі тоғызын тоос салған».
5 июнь. Сессияның тӧртінҷі кӱні. Ӧӧркі Чӧп депутаттары пу кӱнде илееде сурығлар кӧрібістірлер. Ол санда «Предприятиелернің ис-пайына нинҷе налог салардаңар», «Республиканың курорттарында путёвка чох имненерге парғаннардаң нинҷе тӧлег алардаңар», «Хакас Республиканың чирінде транспортнаң чол оңдайларын хыйыстырған ӱчӱн штраф тӧлирдеңер», «Курорт полчатхан паза имніг суғлығ кӧллерде санитарнай паза чир-чайаанны хайраллир оңдайларны хыйыстырған ӱчӱн нандырыға тартардаңар» сурығлар полған. Алынҷа хайығ «Хакас Республикада ахча айланызын чахсыландырардаңар» сурыға салылча.
«Пу сурығҷа докладты ӧӧн банктың пастығы П.Н.Гончарук иткен.
- Пасха областьтарда саайлар паза ӱреглер полып, правительство пар ахчаны ол хыйалға кірген областьтарзар полызыға ыс турған. Ана аннаңар піссер ахча ызары сала тудылыбысхан, - чооғын пастаан Пётр Николаевич. - Че іди дее полза, піске тӱгенҷі тустарда ахчаа кирексініс ӧскеннең ӧзіп одырча. Нинҷе-де ай мының алнында пір айда 700 -800 миллион салковай хорадылҷаң полза, пӱӱнгі кӱнде, тізең, 1,5 миллиард салковай кирек полча.
П.Н.Гончарук чоохтаан, июнь айның ікінҷі чардығында правительство, ӧӧн банк ахчанаң полызар полча. Андада киреебіс сала оңдайлан парар, илееде предприятиелернең, организацияларнаң паза учреждениелернең санас салар оңдай полыбызар. Че полызығ ла сағып одырарға чарабас. Айланыста ахча кӧп полар ӱчӱн, магазиннерде аймах-пасха нимелер садарын кӧптелдірерге кирек полча. Пу сурығ пістің республикадағы чіҷең нимелер сығарчатхан паза ниик промышленность предприятиелеріне кӧні теелче. Олар, соона салдырбин, ниме-ноо сығарызын кӧптелдірерге киректер», - чарытча пу сурығны Пётр Тодышев «Республикада ӱлгӱні тыыдар ӱчӱн» статьязында («Хакас чирі», 9 июнь, 1992 чыл).
Сессияның тӧртінҷі кӱнінде ідӧк Ӧӧркі Чӧптің тӧреміл тоғынҷаң комиссияларын паза республиканың Министрлер Чӧбін читіре тӧстирінҷе тоғыс апарылча. Кӧзідімге, Министрлер Чӧбі кнезінің пӱдіріг киреенҷе орынҷызына Н.С.Пономарев табылча, ас-тамах, садығ паза административнай органнарҷа орынҷызына - В.П.Нестеренко.
«Анаң ЕА.Смирнов В.Н.Преловскийні предпринимательлер соведінің кнезіне табарға паза аны Министрлер Чӧбінің составына кирерге чӧп пирген. В.Н.Преловскийнің ӱчӱн пір чӧпнең ӱн пиргеннер.
...Ӧӧркі Чӧп кнезінің орынҷызы Ю.А.Шпигальских паза Министрлер Чӧбінің кнезі ЕА.Смирнов чон депутаттарының сурынызы хоостыра Ӧӧркі Чӧпте паза Министрлер Чӧбінде нинҷе кізі тоғынчатханынаңар искіріг иткеннер. Іди Ӧӧркі Чӧпте - 55, Министрлер Чӧбінде 498 кізі тоғынаттыр», - пазылча олох статьяда.
6 июнь. III сессияның халғанҷы кӱні. Ол кӱннеңер Тодышев «Республикада ӱлгӱ тыыдар ӱчӱн» материалындох хысхаҷахти пасча:
«Чон депутаттары сессияның пастары кӱнінде «Сайбағҷыларнаң кӱрезіг хайди апарылчатханынаңар» істіндегі киректерҷе министерствоның устағҷылары искіріг итсіннер тіп сурынғаннар. 6 июньда депутаттарның сурынызы толдырылған. Оларның алнында істіндегі киректерҷе министрнің орынҷызы В.А.Рудич чоох тутхан Аның искіриинде ӧрінҷең, чӧпсінҷең танығлар чоғыл. Сайбағҷылар саны ӧсче, оларнаң кӱрезіг апарҷаң кӱс читпинче. Ағаа хоза, тӧлег ахчазы асхынах. Пу ла сылтағнаң кӧп опыттығ тоғынҷылар пасха тоғысха парчалар.
...Сессияда «ХакасРеспубликаның флагынаңар» паза «Хакас Республиканың гербінеңер» законнар алылғаннар. Флагтың авторлары - Г.Я.Вяткин паза С.А.Донсков, гербтің авторлары - В.Я.Бутанаев паза В.Ф. Лагодич.
Хакас Республиканың Ӧӧркі Чӧбінің сессиязы, пис кӱн тоғынып, позының тоғызын тоос салған. Кӧрілген сурығлар прай ӱзӱріл парғаннар. Таныхтирға чарир, пу сессияда мыннаң мындархы тоғысха тың кирек законнар паза чарадығлар алыл парғаннар».
Автор :
Тимнеен Альберт ТОЛМАШОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы