«ЫРАХХЫ ААЛДА» РОМАННЫ ТІЛБЕСТИРГЕ ТУРЦИЯДАҢ КИЛГЕН ХЫС
11.08.2017
Статья
Пу кӱннерде Ағбандағы чайаачылар туразында пол парғанымда, хоосчы паза драматург Александр Котожеков мындағ хабар искір пирген:
- Минзер ам турчанка хыс килер. Ол Николай Георгиевич Доможаковтың «Ыраххы аалда» романын турок тіліне тілбестепчеткен осхас.
- О, андағ хыснаң танызып аларға кирек, - ӧрін парғам мин. - Орыс тілін пілче бе? Хайдағ тілнең чоохтазарбыс?
- Пот, ол орыс тілін пілбинче, - чоох-тап пирген Александр Иванович. - Хакас тілінең чоохтасча.
- Хакас тіліне хаҷан іди ӱгренерге маңнанған ни? - хахап парғам мин.
Анаң ол килгенде, чағын танызып алғабыс. Ол пӧзік, сылағай сыннығ паза иптіг сырайлығ, іскеркідегілернің ӧӧн абахайы. Ам танысчабыс.
- Мин... Илья Топоев, - хол тутчам ағаа.
- Минің адым... Шима... Шима Доған, - хакас тілінең нандырча хыс-чахсызы.
- Мин Сірерні... таныпчам.
- Хайдаң? - ӧрін парғам мин, анаң хабына тӱскем. - Э, анда сірернің Гульсум чуртапча нооза. Ол чоохтап пирген полар,, йа?
- Йа, мин Гульсумнаң паза Тимур Давлетовнаң таныспын, - чоохтапча Шима. - Мин Сірернің книгаңарны хығырғам.
«Сынап таа чи, Гульсум Килли минің чоохтар чыындызын, турок тіліне тілбестеп, сығарыбысхан полған. Ол 2009 чылда полған», - сағысха кир килгем мин.
Анаң, оларның чоохтазығларына харығ полбасха полып, мин Шиманаң пасха кӱнде алынҷа тоғазарға чӧптезіп алғам. Пір кӱнінде чоохтасхан тусха хап-орта Шима Доған пістің «Хабар» газетаның редакциязынзар чиде тӱскен. Сомҷыбыс Дина Карамчакова аны сомға суурып алған. Ол холында пістің «Хабар» газетаны тудынған. Оріністіг полған истерге, хайди ол, пістің газетабысты хығырып, тілібіске ӱгренче.
Амды піс, алынҷа кабинетте одырып, ипти-тапти чоохтас парчабыс. Кӧбізін мин аны исчем. Шима Доған Турцияда Эгейскай талай хазындағы Измир городта чуртапча. Позы ол Эгейскай университетте тӱрк тіллерінің ӱгретчізі полча. Ағаа 30 час.
- Сӧбіреңер пар ба? - сурыбысхам мин.
- Апсаам ма? Чох, ирге парбаам, - хатхырча ол. - Мині сыныхтаҷаң кізі чоғыл.
Шима паба-іҷезінең хада чуртапча. Олар гостиницада тоғынтырлар. Амды тынағдалар. Турцияда иреннер 65 частығда, ипчілер 60 частығда тынаға сыхчаттырлар. Шима пеер пос ахчазына килтір. Мында чуртирға ағаа амды паба-іҷезі полысча.
Шимаа, университетте тоғынчатханда, пасха тӱрк тіллері аразында хакас тілі тың на кӧңніне кіртір. Аннаңар Хакасиязар килерге сағыныбысхан. Интернет пастыра Хакасиядаңар пілглеп сыххан, анда полған кізілернең, ол санда Гульсум Киллинең паза Тимур Давлетовнаң, чоохтасхлаан. Измир город Анкара паза Стамбул городтардаң илееде оортах полтыр. Аралары 600-че километр. Самолетнаң пір часча учухчалар.
Шима ӧӧнінде тӱрк тіллерінің істезігҷізі полча. Аннаңар ол Н.Г.Доможаковтың саблығ «Ыраххы аалда» романын турок тіліне тілбестирге чапсыныбысхан. Кӧбізін аны романның пай тілі паза хакас диалекттері хайығ тартчалар. Романда кӧп таныс нимес сӧстер учурапчалар...
- Сірер пу хысхаҷах тусха прай тілбестеп поларзар ба? - ікінҷілеп сурыбысхам.
- Мин пастап хакас тілін мында чахсы ӱгреніп аларбын, анаң пӱӱл 18 ноябрьда Турциязар парыбыссам, анда читіре тоғынарбын. Мин «Ыраххы аалда» романны тува паза хырғыс тіллеріне тілбестелгенін хығырчам. Аймах сӧстіктернең тузаланчам...
Шима пеер пӱӱл часхызын 17 майда килтір. Арендаа чурт таап алған. Пістің ХакНИИЯЛИ пастыра килген одыр. Амды кӧбізін ХакНИИЯЛИ библиотеказында, Н.Г.Доможаковтың адынаң национальнай библиотекада тоғынча. Ағаа ХакНИИЯЛИ-ның наука тоғынҷылары Ирина Чебочакова паза Вия Субракова полысчалар, ідӧк пасха даа тіл ученайларынаң чағын палғалыс тутча.
Іди Шима ікі ле ай аразына хакас тілінең чоохтазарға ӱгреніп алған. Пістің хай піреезі, прай чуртазын мында чуртап, пос тілін пілбинче паза чоохтаспинча.
Шимаа Хакасия кӧңніне кірче. Ол мында Салбых кӱргенінде, Оғлах тағда паза Ирт тағдағы мемориалда полып алтыр. Пістің пасха даа танығлығ Сундухтарзар, Хуртуйах тассар пар килер кӧңні пар. Пістің Ағбанда хакас ас-тамаан тимнепчеткен кафе чох полчатханына хомзынча.
Ирткен тынағ кӱннерінде Асхыс аймааның Казанов аалындағы музейде Талған ӱлӱкӱніне пар килген. Анда ол кӧп хынығ нимелер кӧріп алғанына ӧрінген.
Піске дее іди тилекейде хоза пір кізі хакас культуразын паза тілін пілерге кӱстенчеткені ӧріністіг!
Илья Топоев.
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы