«ӦБЕКЕЛЕР ААЛЫ» - ПУРУНҒЫЗАР ЧОРЫХ
12.09.2017
Хабарлар
Хакасиязар килген аалҷыларны пістің чирнің сілии, пай тархыны хайхатча. Пурунғыдаң халған кӱргеннер, кӧзеелер, хайа хоостары туристтерні таңнатчалар, сағыста хаҷанға даа халчалар. Республиканың чуртағҷылары тӧреен чиріне поғдархапчатсалар даа, кӧбізі Хакасияның тархынын чахсы пілбинче.
«ӦБЕКЕЛЕР ААЛЫ» -ЗАПОВЕДНИКТӀҢ ТАРХЫН ПРОЕКТІ
Пу читпесті чох идерге пӧгініп, археологтар паза «Хакасский» заповедниктің тоғынҷылары Оғлах тағда «Ӧбекелер аалы» музей комплексін пӱдір салғаннар. Оғлах тағ - саблығ орын, мында хайада чайалған 4 муң артиинаң хоос табылған, оларны аймах тустарда Хакас-Минсуғ ойымда прай даа чуртаан чоннар артысханнар. Пӱӱнгі кӱнде кип-чоохха кір парған тағ заповедниктің чирінзер кірче, ӧнетін чарадығ чох кізілерні пеер кирбинчелер.
Тигір алтындағы азых музей ӱс чыл пӱдірілген. Пу проектті «Хакасский» заповедниктің директор орынҷызы Игорь Егоров сағынып алтыр. Игорь Владимировича аны чуртасха кирерге учёнайлар Каврис Торбастаев, Юрий Есин паза Александр Поселянин полысчалар. Ідіс-хамысты паза аймах тиріглерні ус холлығ Андрей Петренко чайаан.
Тиксі алза, Хакасияның тархынында алты культура саналча: Афанасьев, Ӧкӱн, Андронов, Карасук, Тагар паза Таштык. Че амды «Ӧбекелер аалында» ӧкӱннернің, тагарларның паза таштыктарның чуртас оңдайларынаң танызып аларға чарир. Ідӧк мында Ким істінде пурунғыда чуртаан чонға чарыдылған тура пар. Игорь Егоровтың чооғынаң, пазағы чылда музей комплексінде пасха культураларға чарыдылған туралар пӱдірілер, хакас ибі турғызыларох.
Заповедниктің устағ-пастаа «Ӧбекелер аалында» улуғларға даа, ӱгренҷілерге дее экскурсиялар тӧреміл иртірерге пӧгінче. Че наа музей комплексін тоғындырар алнында, аннаң Хакасияның культура, ӱгредіг паза наука министерстволарының специалисттерін, ӱгретчілерні, туроператорларны паза хабарҷыларны таныстырғаннар.
ӦКӰННЕР - ПӦЗІК КӦЗЕЕЛЕРНІ ТУРҒЫСХАН УЛУС
«Ӧбекелер аалынҷа» экскурсия Ӧкӱн культуразынаң пасталған. Хакас-Минсуғ ойымзар ӧкӱннер пістің эраның алнындағы 2000 чылда килгеннер. Оларның тузы пӧзік кӧзеелернең танығлығ. Обааларда кізі сырайына тӧӧй омалар кӧзіділген. Ӧкӱн кӧзеелердең ырахха Улуғ Хуртуйах тас паза Ах тас сабланчалар. Археологтарның таниинаң, пурунғы чон обааларға пазырып кибірлер иртірҷең. Тигір алтындағы азых музейде Киме тастың хобырғаны турча. Аны ағастаң саблығ ус Василий Чертыков кирткен. Киме тасты археологтар Шира аймаандағы Хара кӧл хазында таап алғаннар. 1959 чылдаң сығара ол Хакасияның ӧӧн музейінде хайраллалча.
Ӧкӱннер тураларны сабаллығ ағастардаң пӱдірҷең полтырлар. Иб ипчі паза ир кізінің чардыхтарына чарылҷаң. Иреннер аңнаҷаңнар паза палыхтаҷаңнар. Тура істінде тал хырчынынаң ӱрілген сӱгенні, сӧзірбені, хармахтарны кӧрерге чарир. Ідӧк мында пычахтар, охчаалар, палтылар, чыдалар пар. «Ӧбекелер аалы» - интерактивнай проект, аннаңар прай экспонаттарны холнаң тударға чарадылча. Чоохтирға кирек, 4 муң чыл мының алнында кізілер чиснең паза холанаң тузаланарға пастааннар. Че ӧкӱннер тастаң тиріглер идерін тастабааннар. Хола палты тас палтыдаң хай-хай аар полтыр. Ипчілер ибде хайынҷаңнар, чистектер паза мискелер теерҷеңнер. Экскурсовод Анна Позднякова пістің хайиибысты тойдаң иділген ідіс-хамысха айландырған. Аны пурунғы абахайлар холнаң итчеңнер, тӱбінең ала орнаментнең чазаҷаңнар. Ағаа хоза, оларға асты унада тартарға, мал паза аң теерізін истирге килісчең. Ӧкӱннер хой, мал, ат тутханнар. Ідӧк олар ікі паза тӧрт тегілектіг хаңааларнаң тузаланғаннар, андар аттарны нимес, пуғаларны кӧлҷең полтырлар.
ХЫІДАТТАРНЫІҢ ПІЧІКТЕРІНЕ КІР ПАРҒАН ТАГАРЛАР
Ікінҷі чурт Тагар культуразына чарыдылған. Тагарлар Хакас-Минсуғ ойымда пістің эра алнындағы VIII-III вектерде чуртааннар. Хыдаттарның пічіктерінзер олар «динлиннер» тіп кір парғаннар, ідӧк пурунғы чонны «скифтер» адапчалар. Пу культура Хакасияда иң кӧп «іс» артысхан. Тагар тузындағы хумартхы тастарны полған на аймахта табарға чарир. Оларның иң саблығ Салбых кӱрген паза Пойар пічіктері полчалар.
Чуртсар айланза, кірген кізінің хайиин тура ортызында турчатхан улуғ хазан тартча. Аны тагарлар холадаң итчең полтырлар. Че мыннаң даа чоон хазан Минсуғдағы музейде хайраллалча. Аннаң ӧбекелер улуғ пайрамнар тузында тузаланҷаңнар. Ир кізінің саринда ат тирии, аймах пастығ соғаннар пар. Ідӧк тиріглернің аймағы хайхатча. Ол туста кізілер итчеткен тоғыс хоостыра чарылып пастааннар: пурунғы тимір устар, малҷылар, чааҷылар. Пурунғы тимір устар, алынҷа ааллар тӧстеп алып, тимір тас хасчаң орыннар хыринда чуртаҷаңнар. Чисті, холаны алай тимірні кимезер салҷаңнар, анаң тастаң алай тойдаң иділген формаларзар урҷаңнар. Тагарлар кӧп мал тударға кӱстенҷеңнер. Оларның аттар, маллар, хойлар, сосхалар полғаннар.
Тагарларның чурт хонии пӧзік синде полған, тиктең нимес хыдаттар «Динлин го» хазнадаңар пасханнар. Че пістің эра алнындағы 201 чылда оларға айағ пілбинчеткен хуннарға удурлазарға кӱс читпеен.
ТАШТЫК КУЛЬТУРАЗЫІНЫІҢ ХУМАРТХЫ ОМАЛАРЫ
Ӱстӱнде таныхталған, Оғлах тағда прай культураларның хайа хоостары пар. Че Таштык культуразынаң (I -VI вектер) пу тағ пик палғалыстығ. 1902 чылда мында таштыктарның сыырады табылған. 1903 чылда аны Хызылчардағы археолог А.В.Андрианов істескен, че 65 чылға сыырат ундудыл парған. 1968 чылда профессор Л.Р.Кызласовха аны хатап хазарға киліскен. Нименең пасхалалча Таштык культуразы? Ол туста чуртаан кізілер ӱреен чир-суғҷыларының сӧӧгін, кӧйдірібізіп, аның халғанын улуғ кӧклӧ істінзер салҷаңнар. Кӧклӧнің сырайын, тізең, хумартхы оманаң (масканаң) чабысчаңнар. Ипчілернің омаларында хызыл сырнаң орнаменттер хоостаҷаңнар, ир кізілернің - хара сырнаң. Пір сыыратта 40 алай 100-ке чағын кізі чығҷаң полтырлар.
Таштык тустағы чурттаңар чоохтаза, ол ідӧк танығлығ. Пастап экскурсияа килген чон аны чир тураа тӧӧй кӧр салған, че сынында ол прай пӱдірілген иблердең улуғ паза истіг чурт. Таштыктар турада соохта соох полбазын, ізігде ізіг полбазын тіп, аны пастап ағастаң пӱдірҷеңнер, анаң ӱстӱнзер чир тастабысчаңнар, халғанҷызын хайа-тастарнаң чабысчаңнар. Ипчілернің саринда ідіс-хамыс аймағы таңнатхан. Айахтар, абдыраҷахтар, самнахтар паза аннаң даа пасхазы харах ӧріндіргеннер. Пурунғы чон ідіс-хамысты тойдаң ла нимес, ағастаң, тостаң итчең. Тустаң тусха ат тирии тиліп одырҷаң: таштыктар изернең паза ағас ізеңелернең тузаланғаннар. Ідӧк ир кізілернің чардығында чааҷыларның хуйағы хайығ тартхан. Мал теерізінең паза ағас хырчыннаң иділген тирігнең пӧзік кізі чааласхан, неке. Мин осхас 160 сантиметр сыннығ ипчілер аның кистінде кӧрінминчеткеннер дее.
Таштыктар ӧӧнінде тимірдең иділген ниме-нооларнаң тузаланҷаңнар. Кимегені чахсыландырып, олар аны ікі хати пӧзік паза ікі кӧбірліг идібіскеннер. Экскурсияа килген улус кӧбірлерні хынып тартхан.
УЙГУРЛАРНЫ ЧИҢЕН ӦБЕКЕЛЕРІБІС
VI векте Ким суғ хазынзар наа чон килче. Ол чон амғы хакастарның кӧні ӧбекелері полча. Махачы чааҷылар, постарының хазназын тӧстеп алып, 840 чылда хазыр уйгурларны чиңеннер. 840 - 916 чылларда, тізең, пурунғыларыбыс Ӱстӱнзархы Сибирьні паза Центральнай Азияның ӧӧн чардығын чаалап алғаннар. Хырғыс хазназында чоннар аразындағы палғалыстарға улуғ хайығ салҷаңнар. Кӧзідімге, IX векте олар Хыдатнаң кӧні садығ апар сыхханнар. Караваннар Хырғыс хазназар торғыны, хола кӧріндестерні, чазанҷыхтарны ағылҷаңнар, мыннаң, тізең, аң теерлерін апарҷаңнар.
Пурунғыларның тураларына проекттің тӧстегҷілері киистең иділген ибні таллап алғаннар. Мындағ тураларда олар чылығ туста чуртаҷаңнар. Ир кізінің чардығында теердең иділген 12 килограмм пасчатхан хуйахты, хылысты, хамҷыны, аймах пастығ соғаннарны паза аннаң даа пасха чааҷы тиріглерін кӧрерге чарир. Ағас ізеңелер орнына ӧбекелерібіс тимір ізеңелернең тузаланҷаңнар. Ипчілер саринзар ирткенде, пубай, хайах сапчағы, той кӧдестері харахха тасталча. Чоохтирға кирек, Хакас-Минсуғ ойымда той толғаҷаң хурчағ VI векте ле тузаланысха кирілген. Аның полызиинаң чайалған ідіс-хамыс хай-хай иптіг кӧрінче. Пурунғы чонның аба-хайлары поғолар кисчең полтырлар, че кӧгенек пістің кибірліг тігілген кип-азахха пір дее тӧӧй нимес.
Прайзының хайиин чатхан тартхан. Талаан полып, піснең хада «Ӧбекелер аалынзар» Россияның паза Хакасияның саблығ артизі Евгений Улугбашев чӧрген. Евгений Александровичтің таниинаң, хакастарның 15-ке чағын кӧг тиріг саналча. Оларның піреезі пурунғыдаң хайраллал халған. Кӧзідімге, хомысха 2 муң чыл полтыр, кӱргеннерде удаа тимір хомысты таапчалар, чатханнаңар хабарны 1 муң артиинаң чыл мының алындағы пічіктерде хығырып аларға чарир. Улуғ нимес мастер-класс иртіріп, Евгений Александрович хырғыстарның ибінде, одырып, алыптығ нымахтың ӱзігін толдыр пирген,
пістің кӧңнібісті кӧдірген.
Экскурсияның халғанҷызынзар «Хакасский» заповедниктің директор орынҷызы Игорь Егоров экскурсияа чӧрген улусты «Ӧбекелернің аалы» хоостыра сағыстарнаң ӱлезерге сурынған. Хакасияның культура министрінің орынҷызы Ирина Браимнің таниинаң, заповедник уғаа тузалығ проект тимнеп салған. Мында олғаннарға даа, улуғларға даа хынығ полар. Чоохха ӱгредіг паза наука министерствозының специалисттері хозылғаннар. Тигір алтындағы музей оларның кӧңніне кірген, министерствода амды ӱгредіг программазын тимнирлер. Евгений Улугбашевтің чооғынаң, «Ӧбекелернің аалында» хакастарның пазылбин пӱткен чайаачызынҷа мастер-класс иртірерге чарир.
Минің кӧрізімнең, наа музей комплексі кізілерге тӧреен чирінің тархынын чахсы піліп аларға, ӧбекелерге поғдархирға ӱгретче. Санапчам, мында Хакасияның полған на чуртағҷызына пол килерге кирек. Прай экскурсиялардаңар, ол санда «Ӧбекелернің аалынаңар» «Хакасский» заповедникте піліп аларға чарир.
Автор :
Майя КИЛЬЧИЧАКОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы