ХАН-ПИГЛЕРНІҢ ІЗІНҶЕ
18.05.2018
Хабарлар
Пӱӱн - Чоннар аразындағы музейлер кӱні. Хакасияда 11 тигір алтындағы азых музей, оларның иң сабланчатханы «Салбых чазызының пурунғы кӱргеннері» полча.
Салбых чазызын ханнарның ойымы тіп адапчалар. Анзы тиктең нимес. Мында 50 артиинаң кӱрген саналча, хайзыларының аразында Салбых тиксі тилекейге сабланча. Учёнайларның таниинаң, Салбых кӱргені - илбек тагар пигнің сыырады. Ол пістің эра алнындағы V-IV вектерде пӱдірілген. Пурунғыда аның ӱӱнҷегінің пӧзии 25 - 30 метр полтыр, кӱргенні ибірчеткен тас ханалары 70х70 метрге тиңнелген. Хумартхыны пӱдірерінде муңар кізі араласхан. Кӱргенні Сибирьнің саблығ істезігҷізі Г.Ф.Миллер 1739 чылда пастағызын на пічікке кирген. 1954 -1956 чылларда тагар пигнің сыырадын археолог Сергей Киселев, толдыразынаң істезіп, хасхан. Пӱӱнгі кӱнде Салбых Сибирьнің иң улуғ кӱргеннернің санына кірче, ученайлар аны Англиядағы Стоунхенджнең пір синге турғысчалар.
2007 чылда анда «Салбых чазызының пурунғы кӱргеннері» муниципальнай музей тӧстелген. Аннаң пастағы кӱннердең сығара Василий Боргояков устапча.
- Тиксі алза, музейнің улии 30 гектар, - чоохтапча Василий Георгиевич. - Анда ікі улуғ объект - Салбых кӱргені паза Порсых ӧзені. Олар тагар культуразының хумартхылары полчалар. Тоғысты музей чирін арығлирынаң пастирға киліскен. Порсых ӧзенін археологтар 2004 - 2006 чылларда істескеннер, аннаңар анда арығ полған. Салбых кӱргені, тізең, сӧп-сапха пастырчатхан. Пӱкӱлее алза, 5-6 «КамАЗ» машина похсах чыыл партыр.
Кӱргеннің хыринда ӱс хакас ибні турғысхабыс. Пастағызында кӧзідіглер иртірчебіс. Анда хумартхылардаңар, оларны ученайлар хайди істескенін піліп аларға чарир. Ікінҷізінде тоғынӌылар тынанчалар. Халғанӌы иб аалӌыларға пӱдірілген, анда азыранып алар оңдай пар.
Чоохтирға кирек, музейде аалҷыларға улуғ хайығ салылча. Культура учреждениезі азылғанда, пастағы туста андар чылда 3 муңҷа кізі килҷең полтыр. Туристтернің санын ӧскірерге пӧгініп, Василий Боргояков, школаларңа чӧріп, ӱгренҷілерге Салбых кӱргеннеңер паза Порсых ӧзеннеңер чоохтаҷаң. Ағбан пилтірі аймааның чуртағҷылары даа тилекейге сабланчатхан хумартхылардаңар Василий Георгиевичтең пастағызын на искеннер. Андада аалҷылар саны ӧс сыххан. Ікінҷі чылында Салбых кӱргенде 7 муң кізі пол парған, пӱӱнгі кӱнде музейдегілер чылда 30 муң артиинаң туристке экскурсиялар иртірчелер.
Василий Боргояковтың таниинаң, чорыхчылар аразында аймах хазналарның чуртағҷылары. Килкім кӱргенні кӧріп, олар пурунғы пӱдірігҷілернің узына, хыйғазына морсынчалар, тагар хыйғазына хайхапчалар. Алынҷа хыдат туристтерін таныхтирға кирек. Хыдат пічіктерінзер тагарлар хазназы «Динлин-го» тіп кір парған. Іскеркі хазнаның чуртағҷылары динлиннернің хумартхызынаң танызарға ӧнетін килчеттірлер. Аалҷылар аразында ол-пу нимелерге киртінчеткені пар. Олар мында имненіп аларға, хуттарны кӧріп аларға сағынчалар. Василий Георгиевич позы андағ нимее киртінминче. Музейдегілерге тагар сыыраттарында пасхаҷыл нимее тоғазарға киліспеен.
Салбых кӱргенінде улуғ аалҷылар сыбыра поладырлар. Кӧзідімге, 2016 чылда Россияның культура министрі Владимир Мединский килген. Протокол хоостыра ол музейде 15 минута иртірерге кирек полған, че хумартхаа чапсып, ол аннаң пір час чарым танысхан. Тагар пигнің сыырады Владимир Ростиславовичті таңнатхан. Урал кистінде мындағ муғуй кӱрген парын ол пілбиндір.
Чорыхчылар санын ӧскірер пӧгіннең, музейдегілер ідӧк турист кӧзідіглерінде ӧткін араласчалар. Музей директоры чоохтапча: «Кӧзідіглерге чӧрерге ахча чоғыл, аннаңар заочно араласчабыс, буклеттерні, кӱргеннерге чарыдылған тоғыстарны ысчабыс. Турист объекттерінең паза музейлернең кӧбізі мындағ оңдайнаң тоғынча. Ӱр ниместе пісті хазна каталогынзар кир салғаннар. Аны хоостыра полған на кізі «Салбых чазызының пурунғы кӱргеннері» музейдеңер піліп алар».
Культура учреждениезінде 7 кізі істенче: тӧрт хадағҷы, шофер, методист паза директор. Экскурсияларны Василий Боргояков методист Татьяна Кобелькованаң хада иртірчелер. Директорның таниинаң, музей чыл ибіре тоғынча. Майдаң сентябрьға теере пятница-позырахта экскурсиялар кӱнде ӱс хати иртірілче. Че музей тоғызы хайдағ кӱн турарынаң тың палғалыстығ. Пылтыр август-сентябрь наңмырлығ полған сылтаанда прай чол сайбал парған, аннаңар тоғынҷылар пір ай музейзер пар полбин ирееленгеннер, машина палғаста пат парҷаң. Ағаа хоза, Салбых кӱргенінде амға теере чарытхы тартылбаан, тоғынҷыларға генераторнаң тузаланарға килісче.
Чайгызын ізіг кӱннер турча, туристтер суғ садызып аларға сағынчалар. Чарытхы чохта, садығ апар полбинчабыс. Итсе-де, музей чирінде суғ сығарҷаң скважина сабылған, че андағы суғны ізерге чарабас. Порсых ӧзені хадарылбинча, анда тасхын чӧрчең ікі орын турғыс салғабыс, оларны оғырлап парыбысханнар, - чооғын узаратхан В.Г.Боргояков.
Музей директорын реставрация сурии сағыссыратча. Салбых кӱргенінде хай пірее килкім хайа-тастарны нааҷылирға кирек. Закон хоостыра археология хумартхыларында реставрация иртірерге чарадылбинча. Василий Георгиевичтің таниинаң, сидіксіністер сыбыра полар, аннаңар оларны тобырарға ӱгренерге кирек.
Музей ӧмезі марығларда ӧткін араласча. Кӧзідімге, пӱӱл «Салбых чазызының пурунғы кӱргеннері» музей, Хакасияның аалдағы иң артых алты культура учреждениезінің санына кіріп, 100 муң салковай утып алған. Сертификатты Василий Боргояковха Хакасия пазы Виктор Зимин Культура тоғынҷыларының кӱніне чарыдылған пайрамда читірген. Олох кӱн Василий Георгиевич тӱзімніг тоғызы ӱчӱн Аарластығ пічікнең таныхтатхан.
- Археология хумартхылары Хакасияның ис-пайы полча, че пістің кізілер олардаңар пілерге кӱстенминчелер. Анзы хомзындырча. Чылығ кӱннер турыбысханда, ибде одырар орнына республикадағы тигір алтындағы музейлерзер чӧріңер, андағы хумартхыларны істезіңер. Сірернің чӱректеріңде ӧбекелернің, пос чонының ӱчӱн поғдархас тӧрир, анда кӱс алынып аларзар, - чооғының халғанчызында таныхтаан Василий Боргояков.
Автор :
Майя КИЛЬЧИЧАКОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы