ЧИИТТЕРНІҢ САҒЫС-КӦРІСТЕРІ АЛЫСТЫ
15.08.2018
Хабарлар
«Чиит Курултай-2018». «Казановка» музей-заповедникте хакас чииттернің пастағы форумына тиксі хазнабыстаң чииттер чыылысты.
Дудинкадаң паза Норильсктең форумға килген чииттер
ОРҒАХ АЙЫНЫҢ 10-12 КӰННЕРІНДЕ «КАЗАНОВКА» НАЦИОНАЛЬНАЙ МУЗЕЙ-ЗАПОВЕДНИКТЕ «АСХЫР» ХАКАС ЧИИТТЕРНІҢ ХАЛЫХ ПІРІГІЗІ «ЧИИТ КУРУЛТАЙ -2018» ХАКАС ЧИИТТЕРНІҢ РЕСПУБЛИКА СИНІНДЕГІ ПАСТАҒЫ ФОРУМЫН ИРТІРДІ. ФОРУМ ХАКАС ЧИИТТЕРНІ ПОС ЧОНЫНЫҢ КУЛЬТУРАЗЫНАҢ, ТАРХЫНЫНАҢ ЧАҒЫН ТАНЫСТЫРАРЫНА, УДУР-ТӦДІР ХАБАЗАРЫНА, ЧИР-СУҒҶЫЛАР ПІРІГІСТЕРІНІҢ ПАЛҒАЛЫСТАРЫН ТЫЫДАРЫНА ПАЗА ОЛАРҒА РЕСПУБЛИКАДАҢ ХАБАЗЫҒ ПИРҶЕҢ ОҢДАЙЛАР ТАБАРЫНА, ЧИИТТЕРНІ ӦТКІН ТУДЫНАРҒА КӦӦКТІРЕРІНЕ, САҒЫСТАРЫН ЧУРТАСХА КИРЕРГЕ ХАБАЗАРЫНА ПАЗА ОПЫТНАҢ ӰЛЕЗЕРІНЕ, ІДӦК ЧОННЫҢ АҒЫРСЫМНЫҒ СУРЫҒЛАРЫН, ОЛ САНДА ТІЛ СУРИИН, ПӦГЕРІНДЕ ЧИИТТЕРНІ АРАЛАСТЫРАРЫНА КӦСТЕЛГЕН.
ОРҒАХ АЙЫНЫҢ 10-ӌы КӰНІНДЕ «КАЗАНОВКА» МУЗЕЙ-ЗАПОВЕДНИК ААЛҶЫЛАРҒА ХААЛХАЛАРЫН АСХАН. ПУ КӰН ФОРУМҒА ХАКАС ЧИИТТЕРНІҢ ИҢ ӦТКІННЕРІ ЧЫЫЛЫСХАН ТИИРГЕ КИРЕК.
Оларның ӧӧн чардығы - студенттер. Новосибирсктең, Хызылчардаң, Томсктаң паза пасха городтардаң. Якутиядаң паза Владивостоктаң килгеннер пиҷе-туңма Екатеринанаң Анастасия, тренер паза кӱресчі Сергей Табаевтің хыстары. Хызылчар крайының алтынзархы аймахтарында істенчеткен чииттер полғаннар: Дудинкадаң Виталий Сазанаков паза Рада Тиникова ирепчі, Норильсктең Гульзада паза Максим Топоевтер ирепчі. Ширадаң ідӧк чиит сӧбірелер палаҷахтарынаң хада килгеннер. Аяснаң Айхыс Тюньдешевтер паза Аркадийнең Татьяна Субраковтар. Саяногорсктаң ирепчі полғанох.
Чыылысхан чииттер паза форумны иртірчеткеннер танысханнар. Чоох саңай хакас тілінең апарылған. Мында мин чииттернің 1980 чылларда тӧрееннері ӧӧнінде пос тілін пілчеткеннерін, 1990 чылларда тӧрееннері хакас тілінең чоохты оңарчатханнарын, че постары чоохтаспинчатханнарын таныхтаам. Андағ даа полза, хакастап танысханнар: ады-солаларын паза нименең айғасчатханнарын чоохтааннар. Аймах ӧмелерге чарылып марығласханнар.
Иирде читі часта «Чиит Курултай-2018» форум пайрамни азылған. Чоохтирға кирек, чииттерге форумға хакас кип-азаан, чазандыхтарын кис килерге киректелген. Аннаңар форумны пайрамни азарына чииттер паза палаҷахтар хакас кӧгенектіг чыылыс сыхханда, улуғ аалҷыларыбыс хайхааннар. Ағаа хоза, чиит ирепчілер тӧӧй ӧңніг кӧгенектер кис килтірлер, аннаңар олар сах андох кізі хайиин тартчатханнар.
Чииттерге тузалығ тоғынарға алғас сӧстерін читіргеннер Хакасияның чииттер киректерінде хазна комитедінің кнезі Татьяна Борисова, национальнай паза территориальнай политика министрінің орынҷызы Нина Челтыгмашева. «Асхыр» хакас чииттер пірігізінің устағҷызы Айла Тюньдешева чииттерге килген ӱчӱн алғызын читірген паза араласчылар алнында хайдағ пӧгін турчатханын чарыт пирген. Ӧӧн пӧгін чииттерні чонның сидік сурығларын пӧгерінде араластырары полча. Чииттер чон культуразын, тархынын, кибір-чозахтарын паза тілін ӧтіре пілерге киректер. Андада ла олар хакас полчатханына поғдархирлар. Олар чонның паза республиканың таңдағызын пӧкчеткеннерін оңарарға киректер. Форум ідӧк 2019 чылда Хакас чииттернің пастағы съездін иртіреріне ӧткін оол-хыстарны тартарға полызар.
Форумның пайрамнығ азылғаны ынархас теелбегінең тоозылған. Араласчылар, пір хурчаға турып, табырах кӧӧ хоостыра ибірлектенгеннер. Теелбек оол-хыстарның кӧңнін уламох кӧдірген, піріктірген. Анаң Алексей Дориннің устаанынаң хакас ойыннарында марығлар пасталыбысхан. Чииттер пастап хайди охчаадаң атарға паза ағас пылазарға ӱгренгеннер, анаң кӱстерінең, микелерінең сынас кӧргеннер.
Мыннаң пу кӱн тоозылбаан. Хараазын чииттерге Ай Чарых Сайын (Вячеслав) Кученов Айдолайдаңар алыптығ нымахты салған, анаң ол чииттернің сурығларына нандырған, тархында, кибір-чозахтарда позының кӧрізінең ӱлескен. Аны истіп, оол-хыстар сағысха тӱсчеткеннер, чуртасха кӧрістері алысхан. Кӧйчеткен от хыринда чоох-чаахнаң одырып, Ай Чарых Сайын даа, чииттер дее нинде тус ирт парғанын сизінмин халғаннар.
Александр КОСТЯКОВТЫҢ іҷезі Галина Сергеевна
«Тун» пірігістің пічіктерін Айла Тюньдешеваа читірче.
Таң чарып килген. Иртен чииттерге кӱс алынарға полысчатхан Айвар Коковнаң Мария Кыштымова тур килтірлер, хакас кӧглерін ағырин тоғындыр салғаннар. Аны исте, чииттер хайыныс сыхханнар.
Форумның ікінҷі кӱні, орғах айының 11-ҷі кӱні, иң нандырығлығ полған: тоғыстың ӧӧн чардығы пу кӱнге кӧріл парған. Ӧӧн чыылыға, он час иртенге, аалҷылар паза киҷеезінде кил полбаан араласчылар чыылысханнар. Россия президентінің Сибирьдегі федеральнай округтағы полномочиеліг кізізі аппарадының Хакасиядағы федеральнай инспекторы Николай Сайбараков, Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министрінің орынҷызы Нина Челтыгмашева, Хакасияның ӱгредіг паза наука министерствозының национальнай ӱгредіг пӧлии пастығы Ольга Доможакова, Хакасияның чииттер парламентінің кнезі Денис Воронин паза хакас чонның Улуғлар чӧбінің кізізі Андрей Асочаков килгеннер. Чииттер улуғларның алғас сӧстерін ситкіп искеннер.
- Чииттер форумы иртірілчеткені уғаа чапсых, - теен Николай Сайбараков. - Сағынчам, форумның салтарлары полар, чахсы чарадығлар алылар. Пӱӱнгі кӱнде хакас чииттерге тоғыс сурии иң не ағырсымнығ сурығларның пірсі полча. Сағынчам, аны пӧгерге полызар пӧзік пілізібіс, кӱстенҷік паза хатығ хылиибыс. Чуртаста постың орнын тілирге хорыхпасха кирек! Таллап алған тоғыс кӧңнiңерге кірбинчетсе, постарыңа хынығ нименең хоза айғас кӧріңер. Ӧӧні - Хакасияда посха килістіре орын таппазар, пасха чирзер парарға манзырабаңар, ол халғанҷы чарадығ ползын. Форумны тӱзімніг иртірібізерге алғапчам.
Хакасияның Ӧӧркі Чӧп кнезі Владимир Штыгашев чииттерге алғас сӧстерін ыс пирген. Аннаң таныстырған чииттер парламентінің кнезі Денис Воронин. Владимир Николаевич чииттернің ӧткін тудынғаны тиксі хазна паза регион сурығларын пӧгеріне теелізін таныхтаан паза чииттерге наа сағыстар табарға, чахсы тоғыныбызарға алғаан.
- Пӱӱнгі тоғазығ уғаа чахсы чирде иртче, - теен Андрей Асочаков. - Мыннаң сыхханнар, он тоғыс чӱс чыл пасталчатханда, хакас чонны піріктірген Степан Дмитриевич Майнагашев (Ирес аалда тӧреен. - Авт.), талайҷы Бронислав Семёнович Майнагашев (Казанов аалда тӧреен. - Авт.) паза хабарҷы Александр Анатольевич Костяков (позы Чита городта тӧреен, іҷе-пабазы Казановтаңнар. - Авт.), мындох оларны халғанҷы чолларына ӱдескеннер. Олар пістің чоныбысха кӧп туза ағылғаннар. Чииттер, хада-пірге чыылызып, сағыс-кӧрістерінең ӱлесчеткені уғаа чахсы. Ах сағаллар ізенчелер, сірер ах сағыстарыңнаң ӱлезерзер, хайда даа ползаңар, хакас аданып, иптіг паза турыстыра тудынарзар. Ізенчебіс форум чахсы ирт парарына паза килчеткен чылда чииттернің улуғ чыылии иртірілеріне.
Ӧӧн чыылығ соонаң форум араласчылары пис «тегілек столда» тоғынғаннар: «Ӱгредіг паза наука», «Национальнай политика», «Политика паза право», «Бизнес паза чииттернің пос кирее» паза «Хабарларны (искіріглерні) таратчаң оңдайлар». Полған на «тегілек столда» форумның резолюциязына чӧптер алылғаннар, хайзылары чииттерге дее, пос киреенең айғасчатханнарға даа, ӱлгӱ органнарына даа теелгеннер. Танығлығ, форумда пис аймах кӧстегде ӱзӱріглер парған даа полза, полған на кӧстегде тіл сурии кӧдіріл турған. Анзы тіл пілбинчеткен чииттерге «харахтарын» азарға полысхан тиирге чарир. Олар пу тусха теере пос тілін пілчеткені улуғ тузалығ полчатханнаңар сағынмааннар даа. Амды тіл уйан пілчеткен оол-хыстар постары алнында тӧреен тілін ӱгренерге пӧгін турғысчалар.
"Чиит Курултайның" араласчылары
- Чир ӱстӱнде нинҷе-де миллиард чуртағҷы саналча,ол син чон аразында мині кӧр таап таа полбассың - таныхтаан хабарҷы Юрий Челтыгмашев. - Хакас полып, мин 73 муң кізі санына кірчем. Чахсы. Оларның аразында пос тілін пілче 42 муң на кізі. Мин оларның санындабын. Уламох чахсы. Ниме-де читпинче. Хомыснаң ойнирға ӱгреніп алғам. Амды мин 500 кізі санына кірчем...
Аннаң андар пасхазына тӧӧй полбас, пос оңдайлығ полар сылтағ таап аларға чарирох, ӧӧні - пӧгіннерні орта турғыс, сағынған сағыстарыңны чуртасха кир! Хакас полчатханына поғдархиры сӧбіреде пирілче. Че сӧбіреде ол палаа читірілбеен полза, пасха чирзер парып, ӱгренчеткен, тоғынчатхан чииттерібіс чідірінчеткеннерін чазырбааннар. Форум, тізең, ниме ӱчӱн пос чонына поғдархирға чарирын кӧзіт пирген.
Резолюцияа нинде-де ӧӧн чарадығ кирілген: тіл пілчеткен чииттерге палаларын пос тіліне ӱгредерге, тіл пілбинчеткен чииттерге тілні ӱгренер оңдай табарға; ӱлгӱлерге хакас тілінең хоос литература, мультфильмнер паза телепередачалар сығарарға хабасчаң оңдайлар табарға; «Сӧбіре - чон ӧзені» сӧбірелернең тоғынҷаң кін азарға; Хакасияның чуртас-экономиказынаңар пірге искіріг порталын тӧстирге; чииттерге ӱлгӱ органнарынзар табығларда ӧткін аралазарға; «Этническай полигоннар» саарбахтарны чон кибірлеріне, культуразына паза тіліне ӱгретчеткен проектті тимнирге, республика программазына кирерге. Пос киреенең айғасчатханнарның кӧрізінең, «Курултай. Бизнес» алында мероприятие иртірерге чарир, хайда пос киреен азарынаң палғалыстығ тиксі сурығлар ӱзӱрілер.
Араласчылар паза аалҷылар пу чӧптерні «Чиит Курултай - 2018» форумны пайрамни чаапчатханда чаратханнар. Мында уғаа танығлығ кирек полған: Александр Костяковтың, «Тун» халых-политика пірігіс кнезінің, іҷе-пабазы Анатолий Гавриловичнең Галина Сергеевна оолғының паза аның арғыстарының 1980-1990 чыллардағы халых тоғызын чарыт пиргеннер. «Тун» пірігістеңер амғы чииттер асхынах таныс полтырлар. Костяковтар «Асхыр» хакас чииттернің халых пірігізіне паза чир-суғҷылар пірігістерінің кізілеріне «Тунның» пічіктерін паза ниме-нооларын читір пирерге чаратханнар. Ідӧк олар «Тунның» флагын (от кӧк ӧңніг ис ортызында алтын ӧңнең кӱн тании хоосталған) пиргеннер. Улуғлар ізенчелер, пӱӱнгі чииттер ідӧк хакас чон ӱчӱн, республика ӱчӱн «ағырарлар». Форум араласчылары, «Тун» пірігістің тӧстегҷізі Александр Костяковты хумартхылап, минута сым турғаннар паза чииттерге андағ улуғ ізеніс пирілчеткен ӱчӱн, аның іҷе-пабазына алғыстас сӧстерін читіргеннер.
Нина Челтыгмашева чииттерге форумда алылған чӧптерде ӧткін тоғынарға, оларны чуртасха кирерге алғаан, пазағы чылда хайди даа сан пиріс идерге киректелчеткенін таныхтаан. Ӧткін хакас чииттер постары алнында турчатхан пӧгіннерні чахсы пілчелер паза тоғынарға тимделер. Ікінҷілес чох «Чиит Курултай-2018» форум чииттерге тиксі чуртасха сағыс-кӧрістерін алыстырарға полысхан. Форум араласчылары паза аалҷылар, анымҷохтазып, «Паза тоғасханҷа» чоохтан турғаннар, килчеткен чылда форум узарадыларына ізеніп.
Автор :
Наталья СУБРАКОВА Сомнар Элина КИЧЕЕВАНИ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы