АНЫҢ ЧУРТАЗЫ - НАУКАДА
09.11.2018
Хабарлар
Пайрамнығ тӧреен кӱні. Таңда, 10 ноябрьда, саблығ ученай, тархын наукаларының докторы, профессор, ХакНИИЯЛИ-ның директоры, Хакасияның саблығ наука тоғынҷызы, Н.Ф.Катановтың адынаң хазна сыйииның лауреады Валентина Николаевна.
Учёнай В.Н.Тугужекова Шира аймаандағы Палты кӧл аалда тӧреен. Ағбандағы ӱгретчілер институдын тоосхан соонда, 1972 - 1974 чылларда, Хакас облазынын имнег туразында лаборант полып тоғынған. Комсомолның Хакас облазындағы комитетте онҷа чыл лекторлар ӧмезінең устаан.
Валентина Николаевна, институтта ӱгренчеткендӧк, науканаң айғас сыххан. Ӱгретчізі Ирина Васильевна Иванованың сылтаанда энтомологияны істескен. Чайғыда ол сарысхаларны, ӧрбекейлерні тудып, анаң хысхызын оларны микроскопнаң істесчең.
Соонаң комсомолда тоғынчатханда, Валентина Николаевна паза пір ӱгретчізі Ольга Полевецтің хоостыра тархын науказынзар тартыл сыххан. Ольга Васильевна аны архив пічіктерінен тоғынарға ӱгреткен. Іди ол Хакасияның комсомолынаңар книга сығарыбысхан.
1984 чылда В.Н.Тугужекова ӱгретчілер институдында КПСС паза наука коммунизмінің тархын кафедразында ассистент полып тоғынып пастаан. Олох чылда Валентина Николаевна Ленинградтағы А.И.Герценнің адынаң педагогика институдының аспирантуразынзар ӱгренерге кірібіскен. Соонаң андох тархын наукаларының кандидады ученай атха диссертацияны арачылаан. Наука устағҷызы полған тархын науказынҷа саблығ ученай, профессор Аркадий Яковлевич Лейкин.
Ленинградта ӱгренчеткенде, тархын науказынҷа ӧнетін ӱгредии чохтаңар, ол книгалар кӧп хығырған. Библиотекаларда иртеннең иирге теере одыр турған. Ӱгредігде ле тус иртірбес ӱчӱн, ол стол теннизінең айғасхан, город марығларында даа араласхан. Ідӧк иртен чӱгӱр чӧрчең.
Ленинградтағы аспирантураны тоосхан соонда Ағбанзар айланып, олох кафедрада улуғ преподаватель полған. Анда ол 1993 чылда «Ӱстӱнзархы Сибирьдегі автономияларның чуртас-экономика паза культура тилізі чаа соондағы чылларда (1945 - 1965 ч.ч.)» темаҷа диссертацияны арачылап, тархын наукаларының докторы полыбысхан.
В.Н.Тугужекова, Ағбандағы ӱгретчілер институдында тоғынып, чир-суғ тархыны, хазна паза право кафедразының профессоры паза наука тоғызынҷа проректоры тоғызына теере ӧс парған. Соонаң аның кӱстенізінең Н.Ф.Катановтын адынаң Хакас хазна университедінде аспирантура азылған.
Валентина Николаевна прай чуртазын Ӱстӱнзархы Сибирьнің амғы тустардағы тархынын істезеріне пир салған. Аның устаанынаң ӱгренчілерінің аразынаң ӱс кізі доктор паза 24 кізі кандидат атха турысхан. Іди пылтыр анын ӱгренҷізі Елена Мамышева «Исторический опыт национально-государственного строительства в Южной Сибири в 1917 - 1941 г.г.» темаҷа доктор диссертациязын арачылаан.
В.Н.Тугужекова 400 азыра научнай паза 300-че научно-популярнай статья чарыхха сығарыбысхан. Ідӧк 40 азыра монографияның, брошюраның паза ӱгредіг пособиезінін авторы полча.
1998 чылдаң сығара Валентина Николаевна ХакНИИЯЛИ-наң устапча. Аның ӧткін тоғызы сылтаанда институт маңнаныстығ тоғынча паза тиліпче. Институттың наука тоғынҷылары істезігліг тоғыстарын чарыхха кӧп сығарчалар. Ол ідӧк Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас хазна университедінде Россия тархыны кафедразының профессоры полча. Аның устаанынаң ХГУ-ны тоосчатхан 100 азыра студент диплом тоғызын арачылаан.
В.Н.Тугужекованың кӱстенгенінең ХакНИИЯЛИ Россиядағы паза пасха хазналардағы гуманитарнай институттарынаң палғалыс тутча. Оларның аразында Россияның академия наукаларының (РАН) востоковедение институды, этнология паза этнография институды, РАН-ның тархын институдының Сибирьдегі пӧлии, Казаньдағы хазна университеді, Стамбулдағы хазна университеді, Хыдаттағы общественнай наукалар академиязы, Монако княжестводағы антропология музейі паза даа пасхазы. Олар хада-пірге істезігліг тоғыстарны апарчалар. Ағаа хоза Валентина Николаевна ХГУ-да паза Хызылчардағы хазна педагогика университедінде диссертациялар чӧбінің араласчызы полча.
Халғанҷы чылларда ол хакас чонның культуразына, нациялар аразындағы хайызығларға паза родтар чӧріміне хайығ айландырча. Хакас чонның хазиин тыыдарынҷа паза посха хол салынчатханынҷа ағырсымнығ сурығларны кӧдіріп пастаан.
Валентина Николаевна халых-чарыдығлығ тоғыста ӧткін араласча. Ол - Россияның социальнай наукалар академиязының сын академигі, Хакасияның Табығ комиссиязының араласчызы, хакас родтарының Улуғлар чӧбінің кізізі.
В.Н.Тугужекованы, Хакасияның паза Туваның наука тилізіне хозым иткен ӱчӱн паза наука кадрларын ӧскірген ӱчӱн, «За заслуги перед Отечеством II степени» орден медальынаң паза Тува Республиканың Илбек Хурал палатазының Аарластығ пічиинең таныхтааннар. 2013 чылда ол Н.Ф.Катановтың адынаң медальнаң сыйыхтатхан. 2016 чылда Хакас Республика правительствозы чарадиинаң Валентина Николаевна Тугужековаа Н.Ф.Катановтың адынаң хазна сыйии пирілген. 2018 чылда ағаа «Россия Федерациязы науказының паза техниказының аарластығ тоғынҷызы» пӧзік ат пиргеннер.
Автор :
Надежда ДАНЬКИНА, ХакНИИЯЛИ-ның ученай хачызы
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы